یادداشتهای سیاسی کنت دوگوبینو

یادداشت های سیاسی کنت دوگوبینو

نویسنده: آدریان هی تیه
مترجم: عبدالرضا هوشنگ مهدوی
ناشر: جویا
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 360
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1370 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

مصور

گوبینو را انسان‌شناسان به‌خاطر «رساله‌ای در نابرابری نژادها» می‌شناسند و ایرانی‌ها به‌واسطه کتابهای «سه سال در آسیا» و «قصه‌های آسیایی». یکی از کتابهای کمترشناخته شده وی، یادداشتهای سیاسی وی است که در هنگام کار در سفارتخانه فرانسه در ایران، از تهران به وزارت امور خارجه پاریس می‌فرستاد و در آنها گزارش امور مربوطه را می‌نوشت.

این یادداشتها دو بخش‌اند: بخش نخست که 53 یادداشت‌اند و در فاصله سالهای 1856 تا 1858 به‌عنوان کاردار سفارت فرانسه می‌نوشت؛ و بخش دوم که 69 یادداشت می‌شود و در بین سالهای 1862 تا 1863 که وزیرمختار فرانسه بود نوشته است. ژان هی‌تیه که در سال 1313 برای تدریس زبان فرانسه در دانش‌سرای عالی و دانشکده ادبیات به ایران آمده بود، رونوشتی از این یادداشتها در بایگانی سفارتخانه فرانسه در تهران تهیه کرد و در 1316 که به فرانسه رفت، با نسخه دوم همین یادداشتها که در وزارت امور خارجه فرانسه نگهداری می‌شد مقایسه نمود.

در 1338 دختر وی آدریان هی‌تیه که در دانشگاه تاریخ می‌خواند، با مقدمه‌ای جامع بر آنها و شرحی بر اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران آن دوران، آنها را منتشر کرد . این نسخه فرانسوی در سال 1370 توسط عبدالرضا هوشنگ مهدوی ترجمه و در 354 صفحه توسط انتشارات جویا به دوستداران ارائه گردید.

با خواندن این یادداشتها، خواننده با همان گوبینوی آشنا برای ایرانیان روبرو می‌شود: گوبینویی که شیفته ایران و ایرانی‌ها است؛ گرچه هرجا به نظرش لازم می‌رسد، از برخی روحیات ایرانی‌ها به شدت انتقاد می‌کند؛ اما این انتقاد هم همراه با افسوس خوردن است که چرا باید چنین ویژگی‌هایی در میان این مردم وجود داشته و مایه عقب ماندن‌شان شود؟! گوبینو در بیشتر مجادلات بین ایران و روسیه، ایران و عثمانی، ایران و انگلستان، دولت ایران و ایرانیانی که به سفارتخانه‌های خارجی پناهنده شده‌اند و حتی ایران و اتباع فرانسوی، حق را به دولت ایران می‌دهد. محتوای یادداشتها و در واقع گزارشهای گوبینو به موضوعات مختلف در ایران می‌گذرد. اما به چند موضوع مهم این یادداشتها در زیر اشاره می‌شود:

اختلاف ایران و انگلستان بر سر مسئله هرات.
برخلاف باور بسیاری از افراد، دست‌کم در دوره گوبینو ایران مدعی هرات نبود و نمی‌خواست این شهر را ضمیمه کشور ایران امروزی کند؛ بلکه از آنجا که بر اساس توافق ایران و انگلیس قرار شده بود افغانستان امروزی سه امیرنشین جداگانه (کابل، قندهار و هرات) بشود، ایران خواهان پای‌بندی انگلیس در دفاع از امیرنشین هرات بود. در واقع امیرنشین هرات هم به ایران نزدیک بود و به نام شاه ایران سکه می‌زد و خطبه می‌خواند، و هم از این جهت که از نظر جغرافیایی نزدیک به ایران بود، برای ایران اهمیت قابل توجهی داشت.

اما دوست‌محمدخان به‌عنوان امیرنشین کابل ابتدا به قندهار حمله کرده و آنرا ضمیمه قلمرو خود کرده بود. سپس به هرات حمله کرد و آنرا برای مدتی دراز در محاصره داشت تا نهایتاً با خیانت برخی از داخل هرات، محاصره شکست و دوست‌محمدخان آنجا را هم گرفت. در دوره‌ای که هرات تهدید می‌شد، هم از آن‌رو که امیرنشین هرات روابط خوبی با ایران داشت و هم از آن‌رو که ایران نگران دست‌اندازی دوست‌محمدخان به ایران بود، چندین بار تلاش کرد تا به نفع امیرنشین هرات مداخله نظامی کرده و یا انگلیس را وادار به تعهد به مفاد قرارداد کند. اما انگلستان نه اجازه دخالت نظامی ایران را می‌داد و نه از استقلال هرات دفاع نمود.

بالاخره هرات آنچنانکه نوشتیم، سقوط کرده و به دست دوست‌محمدخان افتاد و امپراتوری علیّه انگلستان هم برخلاف همه قول و قرارهایی که در معاهده متعهد شده بود، هیچ کاری در این زمینه صورت نداد و هیچ اجازه‌ای هم به دولت ایران برای مداخله نداد. به قول آدریان هی‌تیه در مقدمه کتاب، «نویسندگان انگلیسی عموماً تأکید کرده‌اند ایرانیان گشاده‌دستی و بلندنظری را که انگلستان در عهدنامه 4 مارس 1857 نشان داده ستایش کرده‌اند. گوبینو نشان می‌دهد که این ادعا تا چه اندازه بی‌اساس است...

کنت دو گوبینو، سفیر فرانسه در ایران، در خاطرات سیاسی خویش به مواردی از اقدامات سوء و خیانت بار یحیی خان (در زمان آجودان مخصوصی وی در دربار ناصرالدین شاه) اشاره کرده که به عقیده وی، با منافع ملی هر دو کشور (ایران و فرانسه) در تضاد بوده است:

"به خاطرم آمد که چندی پیش یکی از آجودان های اعلیحضرت به نام یحیی خان که مأمور اظهار نظر درباره افسران فرانسوی شده بود، به وسیله یکی از آنان به سایرین پیغام داد که اگر مبلغ عمده ای به عنوان پیشکش به او بدهند، امتیازاتی برای ایشان منظور خواهد داشت وگرنه از این امتیازات محروم خواهند شد. بی آنکه به جنبه اخلاقی این مسأله بپردازم باید بگویم این گونه معاملات، اشکالاتی تولید می کند.

موجب اتهام سوء نیت طرفین، شکایات، افشاگری ها و بالاخره ادعاهایی می شود که ممکن است سفارت امپراتور را در وضع دشواری قرار بدهد. در این مورد، مسأله مربوط به تغییر دادن محرمانه موادی در قرارداد استخدام افسران مزبور می شد که به ضرر ایران بود. به علاوه، تجار سوئیسی مقیم ایران که تحت حمایت فرانسه قرار دارند از یحیی خان مستقیماً به من شکایت کردند که بیست سال است 185 تومان طلب آنان را نمی پردازد.