یادداشتهای روزانه از محمدعلی فروغی

یادداشت های روزانه از محمدعلی فروغی

نویسنده: محمدعلی فروغی
به کوشش: ایرج افشار
ناشر: علم - مجلس شورای اسلامی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 480
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1390 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

از 26 شوال 1321 تا تاریخ 28 ربیع‌الاول سال 1332 هجری قمری

یکی از منابع اصلی و دست اوّل مطالعۀ تاریخ، خاطرات رجال مؤثر سیاسی است و یادداشت روزانه بی‌شک اطمینان‌بخش‌ترین نوع خاطره‌نویسی است. کتاب حاضر یادداشتهای روزانۀ محمدعلی فروغی ذکاءالملک (1256- آذر 1321) از بزرگترین رجال روشنفکر و عملگرای برجستۀ ایران است.

این یادداشتها از ایامی است که ذکاءالملک به سمت رئیس دیوان عالی تمیز در جزو هیئت اعزامی ایران برای راهیابی به کنفرانس صلح عازم پاریس شد. او در طول تقریباً دو سال (17 دسامبر 1918 تا 11 اوت 1920/ 25 آذر 1297 تا 20 مرداد 1299) اخبار و وقایع هر روز را یادداشت کرده و چون خود در مسیر جریانها بوده و به جزئیات بسیاری ورود داشته، یادداشتهایش دربرگیرندۀ نکته‌های تازه و ناگفتۀ فراوان دربارۀ علل ناکامی ایران در راهیابی به کنفرانس صلح، داخل شدن ایران در مجمع ملل، روابط انگلیسها با وثوق‌الدوله، قرارداد نهم اوت 1919 و بعضی از رجال سیاسی ایران در آن روزگار است. جز این، چنانکه انتظار می‌رود، یادداشتهای فروغی حاوی فواید فرهنگی و ادبی فراوانی نیز هست....

...صبح مشغول کار بودیم. مشاور الممالک [رئیس اصلی هیئت اعزامی ایران به پاریس] حکایت ملاقات خود را با مسیو گو نقل کرد. گفته بود دول بی‌طرف را در کنفرانس راه نمی‌دهند اما در مجمع ملل خواهید بود و در کارهای ایران هم یقین داشته باشید که بدون استماع حرف‌های شما تصمیمی نخواهند کرد. کاغذی از علاءالسطنه رسیده بود که من در لندن با انگلیسی‌ها حرف زده‌ام و وعده داده‌اند که در قبول عضویت ایران مساعدت بکنند. ممتاز السطنه از این جهت کاری نکرده و همین که جواب داده‌اند که دول بی‌طرف قبول نمی‌شوند، قانع شده است.

علاءالسطنه در باب رفتن مشاور به لندن هم نوشته بود که اگر میل دارید باید قبلاً اینجا زمینه را مهیا کنم. اگرچه رجال مهم در پاریس‌اند، اما این دیدن هم مفید است. قرار شد بعد از آمدن علاءالسطنه به پاریس حضوراً قراری داده شود. بعد از ظهر به لوور رفته عصا و اسفنج و پیرهن خریدم و قدری گردش کرده مراجعت نمودم. بعد از شام به تئاتر سارا برنار [یکی از بازیگران تئاتر فرانسه در آن دوران] رفتیم. چندان خوب بازی نمی‌کردند.

این یادداشت‌ها بالغ بر 151 مورد می‌شود و اغلب جنبه اجتماعی ـ فرهنگی داشته و در درجه دوم نیز سیاسی هستند.مجموعه دست نوشته‌های فروغی در گنجینه‌های کتابخانه مجلس به همراه اهدای شش مجموعه دیگر از سوی دکتر حسن رهاورد سه سال پیش صورت گرفت که در این میان تعدادی اسناد، نسخ خطی و تعدادی میکروفیلم نسخ خطی و مواد اسنادی شنیداری ـ دیداری این مجموعه، یادداشت‌های روزانه‌ای هم از فروغی وجود داشت.

این مجموعه زمستان سال 87 به کتابخانه مجلس اهدا شد و با حمایت‌های رسول جعفریان، رییس کتابخانه مجلس و به کوشش ایرج افشار در مسیر چاپ و انتشار قرار گرفت.این نوشتار از جهت تبیین ابعاد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی سال‌های منتهی به انقلاب مشروطه ایران، اهمیت والایی دارد و در زمینه ارتباطات و رفت و آمده‌ای فروغی به ویژه اطلاعات جالبی از پدرش، علامه محمد قزوینی و محقق‌الدوله که در دوره اول نماینده تهران بود و بعد رئیس اداره کارپردازی مجلس اول شد، دربردارد.

شاید کمتر کسی را از رجال سیاسی و فرهنگی ایران بتوان سراغ داشت که در ثبت وقایع روزانه زندگی خود به اندازه محمدعلی فروغی (۱۳۲۱-۱۲۵۶) مداومت به خرج داده باشد. فروغی ، یکی از چهره‌های مهم شکل‌گیری حکومت پهلوی از ۲۶ سالگی به نوشتن وقایع زندگی‌اش پرداخته است.

«محمدعلی فروغی» سال 1294 قمری متولد شد و سال 1321 خورشیدی از دنیا رفت. او فرزند محمدحسین ذکاء‌الملک، فرزند یکی از تجارت‌پیشگان اصفهان و متخلص به «فروغی» بود. محمدعلی در ادامه حیات خویش لقب را از پدر گرفت و خود نیز ملقب به «ذکاء الملک» شد، و نزدیک به سه دهه از رجال طراز اول تاریخ سیاسی ایران در سال‌های 1300، 1310، 1320 و حتی بعد از شهریور 1320 که نخست‌وزیر شد، به شمار می‌رفت.

او و خانواده‌اش از رجال معروف سال‌های پس از مشروطیت شناخته می‌شوند. پدر او، از نخستین روزنامه‌نگاران ایران بود و روزنامه «تربیت» را منتشر می‌کرد. فروغی در کنار پدر فعالیت می‌کرد و بعدها مدرس مدرسه علوم سیاسی تهران شد؛ که این خاطرات دقیقاً مربوط به همین دورانند، دوره‌ای که او هنوز وارد عرصه سیاسی نشده بود و پست و منصبی نداشت.

فروغی سال‌های بعد در دوره مشروطیت همراه پدرش نقش فعالی ایفا کرد. گفته می‌شود قانون اساسی نروژ و فرانسه که مورد توجه خاص مجلس اول بود، توسط فروغی و پدرش که به زبان فرانسوی تسلط داشتند، به فارسی ترجمه شد و مورد استفاده قرار گرفت.

فروغی بعدها به ریاست دیوان تمییز درآمد، مدتی ریاست مجلس شورای ملی را بر عهده داشت، و عضو هیات رییسه مجلس نیز بود. از دیگر مناصب دولتی او می‌توان به وزارت داخله، وزارت خارجه و نخست‌وزیری ایران در دو دوره رضاشاه و محمدرضا شاه اشاره کرد. او در این سال‌ها عملاً دومین چهره سیاسی کشور بود.

مجموعه دست نوشته‌های فروغی در گنجینه‌های کتابخانه مجلس، به همراه اهدای شش مجموعه دیگر از سوی دکتر حسن رهاورد سه سال پیش صورت گرفت. در این میان تعدادی اسناد، نسخ خطی و تعدادی میکروفیلم نسخ خطی و مواد اسنادی شنیداری ـ دیداری این مجموعه، یادداشت‌های روزانه‌ای هم از فروغی وجود داشت. این مجموعه زمستان سال 87 به کتابخانه مجلس اهدا شد و با حمایت‌های دکتر رسول جعفریان، رییس کتابخانه مجلس و به کوشش ایرج افشار، به سرعت مسیر چاپ و انتشار را پیمود. 

این مجموعه از آثار گرانبهایی است که طی چند سال اخیر در این کتابخانه بازیابی شده‌اند. دکتر رهاورد درباره این مجموعه می‌گفت که این مجموعه را به صورت تصادفی در حراجی کتاب کنار خیابان خریداری کرده است. این یادداشت‌ها در دفتری با قطع خشتی در 110 صفحه به رشته تحریر در آمده‌اند و تا پیش از انتشار نخست آن در هیچ منبع و مأخذی اشاره‌ای به این دست‌نوشته‌های فروغی که در دوران جوانی نوشته شده‌اند، نشده است. 

این نوشتار از جهت تبیین ابعاد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی سال‌های منتهی به انقلاب مشروطه ایران، اهمیت والایی دارد و در زمینه ارتباطات و رفت و آمده‌ای فروغی به ویژه اطلاعات جالبی از پدرش، علامه محمد قزوینی و محقق‌الدوله که در دوره اول نماینده تهران بود و بعد رئیس اداره کارپردازی مجلس اول شد، دربردارد.

این اثر، چهره‌ای فرهنگی از فروغی نشان می‌دهد، زیرا در آن زمان تنها در مدرسه علوم سیاسی تدریس می‌کرد و در روزنامه «تربیت» قلم می‌زد. این اثر همچنین به نحوی وضعیت فرهنگی ـ سیاسی ایران در دوره عنوان شده را نشان می‌دهد و گاهی از زندگی خصوصی فروغی سخن می‌گوید.

در خصوص مخاطبان این اثر باید گفت: فروغی چهره‌ای بود که برای دسته‌های گوناگونی از پژوهشگران اهمیت دارد و علاوه بر پژوهشگران علوم سیاسی، محققان حوزه‌های روزنامه‌نگاری و کسانی که در تاریخ معاصر تتبع و تفحص می‌کنند نیز از این اثر یافته‌های سودمندی استخراج خواهند کرد، چرا که فروغی به لحاظ فرهنگی، سیاسی و علمی، چهره‌ای کم نظیر بود که برای بسیاری از اقشار به ویژه حوزه علوم انسانی خیلی مهم است. چرا که ما امروزه دست‌نوشته‌های اندکی از این افراد در اختیار داریم.  فروغی به لحاظ علمی در درجه بالایی قرار داشت و مقالات متعددی از وی باقی مانده است.