یادداشت ها و اندیشه ها

یادداشت ها و اندیشه ها

نویسنده: عبدالحسین زرین کوب
به کوشش: عنایت الله مجیدی
ناشر: طهوری
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 432
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1351 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو

مروری بر کتاب

بدون شک آثار مکتوب و مطبوع شادروان استاد عبدالحسین زرین کوب، قطع نظر از کمیت، که فهرست آن به همت و قلم دوست و همکار فاضل منِ بنده، آقای عنایت الله مجیدی، خود موجب اعجاب تواند بود، به لحاظ کیفیت هم سخت ممتاز و بس پر فایده است. باز به یقین می گویم که بسیاری از آثار ایشان افقهای نو پیش چشم محققان تاریخ و ادب ایران گشود و الهام بخش صدها کتاب و مقاله و رساله های دانشگاهی شد که عجالهً در باره آن بحث نتوان کرد.

از آن میان، آثاری که مشتمل بر تاریخ ایران است، همواره برای من جالب و جاذب بود و در باره بعضی مطالب آن آثار و یا برخی نظرات استاد، مخصوصاً تاریخ ایران در نخستین قرون اسلامی، از محضر ایشان هم شخصاً استفاده ها می کردم. آنچه در زمینه های تاریخ ایران، برای من اهمیت خاص داشت و البته هنوز هم دارد، لزوم احاطه محقق و مورخ بر منابعِ تاریخ ایران، یعنی احاطه نقادانه بر آن است؛ نه صرفِ اطلاع از نام و نشان منابع، که از هر فهرستی، مخصوصاً انواع فهارس نو، استخراج توان کرد.

احاطه زرین کوب بر منابع تاریخ ایران از این نوع نبود. آثار او، مخصوصاً شیوه ارجاعاتش به منابع، و اخص از آن، رساله ای که پنجاه و پنج سال پیش،در سال ۱۳۴۶ش زیر عنوان «نقد و بررسی در باب مآخذ تاریخ ایران» منتشر کرده بود، نشان می دهد که زرین کوب یکایک منابع و نویسندگان آن را به تفصیل می شناخته  است.

یعنی ابواب و فصول و مضمون یا مضامین غالب بر اثر، آنچه از آثار متقدم اقتباس شده، و آنچه تصنیف خودِ صاحب اثر بوده، اهمیت هریک از این مواضیع بر حسب ادوار تاریخی، و حتی عقاید و دیدگاههای خود مورخ را که بی شک در شیوه تاریخنگاری او مؤثر بوده است، می شناخته است. روشن تر بگویم، برای زرین کوب، بر خلاف بسیاری از کسانی که در این سالها به گزاف دعوی تاریخدانی و تاریخنویسی دارند، نه فقط نفسِ هر منبع بر حسب موضوع و دوره تاریخی و تعلق آن به هریک از انواع تاریخنگاری و نیز شخص صاحب اثر، بلکه شیوه و ترتیب ارجاع به منابع هم معنی داشته است...

به عقیده مرحوم استاد زرین کوب، هدف افسانه پردازان کهن از روایت افسانه ها بیش از هر چیز ایجاد لذت و تفریح در خود و دیگران بوده است که این عمل با کاستن یا افزودن شاخ و برگ هایی به اصل افسانه همراه بوده است. افسانه عمری به درازای حیات بشر دارد و در بیش تر دوره های زندگانی وی افسانه پردازی و علاقه به جمع آوری و بیان آن رواج داشته است چنان که در عصر ساسانیان و نیز در دربار خلفای دمشق و بغداد و بعدها در میان مغولان و ترکمانان و تیموریان و صفویان، این امر مشاهده می شود.

چون عمل تکوین و تولید افسانه در همه جا مشابه به نظر می آید انسان شناسان و مردم شناسان اغلب از وجود مشابهت در افکار بدوی انسان های نقاط مختلف جهان، علی رغم تفاوت های اساسی شرایط اجتماعی و فرهنگی آن ها متعجب شدند. بنابراین، این سئوال به ذهن آنان خطور کرد که منشاء این شباهت ها چیست؟ پاسخی که هر یک از آنان برای حل این معما مطرح کردند، فرضیه هایی را درباره ی چگونگی تجزیه و تحلیل قصه ها و افسانه ها در اروپا و آمریکا به وجود آورد.

اینان بر این باورند که «افسانه های شگفت انگیز، باز مانده ی اساطیر دور و دراز کهن نیستند، بلکه خاطره هایی از زندگی بدوی آدمی زادند و آن چه از سحر و طلسم و قربانی و اعتقاد به امور مقدس و انتساب به جانوران و آدم خواری و پرستش نیاکان واین گونه عقاید و مناسک در این افسانه ها دیده می شود مربوط به شیوه زندگی ابتدایی قوم است و ربطی به اساطیر آن ها ندارد و چون اقوام بدوی در آئین زندگی و آداب و مناسک خویش، همه جا بیش و کم شباهتی دارند وجود افسانه‌هایی که تا اندازه ای به یکدیگر همانند باشند نیز در بین آن ها طبیعی و ضروری است.