کتاب تذکره نتایج الافکار

این تذکره از جمله تذکره های عمومی است و شامل تراجم پانصد و سی و نه نفر از شعرای قدیم و جدید از میرالهی همدانی تا میر یوسف بگرامی، با مقدمه یی در گزارش احوال مولف و سبب تالیف و ترجمه حال ممدوح خود و تعریف شعر و بجور آن و نخستین گوینده کلام منظوم و انواع نظم و بیان سبک های سخن و تطور آن نشر کتاب فوق، سیاق هندی است و بیشتر صاحبان تراجم از شعرای پارسی گوی هند هستند شیوه نگارش کتاب هم نسبتاً بر تکلف و ساده و روان است ... .

تذکرۀ نتائج الافکار ، که در ردیف تذکره های عمومی است ، مشتمل بر تراجم پانصدوبیست و هشت نفر از شعرای قدیم و جدید ، از « میر الهی همدانی » تا « میر یوسف بلگرامی » یا مقدمه ای در گزارش احوال مؤلّف و سبب تألیف و ترجمۀ حال ممدوح ( نواب محمد غوث خان بهادر، متخلّص به اعظم ، حاکم کرناتک و صاحب تذکره های صبح  وطن و گلزار اعظم ) و تعریف شعر و بحور آن و نخستین گویندۀ کلام منظوم وانواع و بیان سبکهای سخن و تطوّر آن . اسم مؤلف محمد قدرت الله خان گوپاموی ، متخلص به قدرت است . نسبش به بیست و سه واسطه به قاسم بن محمد بن ابی بکر می رسد که ازفقهای سبعۀ مدینه بود و سلسلۀ صوفیۀ نقشبندیّه به او منتهی می شود . اسلاف مؤلف از عربستان به هندوستان آمده و در قنوج اقامت جستند و از آنجا یکی از اجداد مؤلف در اواخر سلطنت غوریان در گوپامو یا گوپامن یا گوپاماو که یکی از شهرهای دارالسلطنت لکهنو و در نواحی استان اختر ( اود ) بود ، سکونت گزید و با شرفا و اهالی محترم آنجا روابط و هم نسبتی پیدا کرد و نظر به تقوی و صلاح و دیانت و امانت او را به نیابت صدارت ( ریاست ) برگزیدند و به این سمت مأمور و منصوب کردند . 

 در سال 1260 هجری ، نواب محمد غوث خان ، انجمن ادبی به نام « محفل مشاعرۀ اعظم » تأسیس نمود و دو نفر را به عنوان داور مقرر کرد که یکی ازآن دو نفر قدرت بود . قدرت زاهدی بود شب زنده دار و عابدی بود پرهیزکار.سال وفات او به احتمال 1281 هجری است . از قدرت، دو دیوان فارسی به جای مانده است . منظومه هایی نیز بدو نسبت داده اند که عبارتنداز : ازهار قدرت ، اکوان قدرت ، تماشای قدرت ، کیمیای قدرت ، گلزار قدرت ، مجرای قدرت ، گلزار عشرت ، و رساله های : حکایات قدرت ، رفعات قدرت  و عجایب قدرت ؛ و تذکره ای که مورد بحث است.

مؤلف تاریخ تألیف تذکره را به سال 1256 هجری می نویسد ، چنان که در مقدمۀ تذکره آورده است :  « لهذا در سنۀ ستّ و خمسین و مأتین و الف به تلخیص بعضی دواوین موجود درافتاده ...» و دو سال بعد در 21 شعبان 1258 هجری آن را تمام کرده است ، چنان که در این مورد در خاتمۀ کتاب توضیح داده است . همچنین در پایان کتاب هشت قطعه آورده است که سال اتمام این کتاب را می رساند . از جمله قطعه های مذکور ، سه قطعۀ اول سال 1257 هجری را می رسانند ؛ ولی پنج قطعۀ آخر که قطعۀ مولف نیز جزو آنهاست ، سال 1258 هجری را می رساند ؛ قطعۀ مؤلف چنین است :

 فــکرِ سـالِ  نـتـایـج الافکــــار
هر یکی کرد و دُرّ معنی سفت 
عقل چون حرف بدندید در آن
« هدیۀ بارگاه اعظم »  گفت

از همین قطعه معلوم می شود که مؤلف این کتاب را به نام نوّاب اعظم ( نواب محمّد غوث خان ) عنوان کرده است . در مورد سبب تألیف ، مؤلف در دیباچه چنین توضیح داده است : « گاه گاه به خاطر خطور می کرد در بیاضی اشعار شعرای نامدار متقدّمین و متأخرین و بعضی از معاصرین نگاشته آید . در این ضمن رای اکثری از اجلّه و احباب بر این قرار گرفت که چیزی از احوال هر یکی از آنها هم قلّ و دلّ به قید قلم درآید تا از نو تذکره ای یادگار باشد ... » . 

 در دیباچۀ مؤلف جواز و مدرک شعر گوییی را از احادیث و آیات قرآن آورده است و همچنین دربارۀ اول کسی که به فارسی شعر گفته بحث کرده است و به عقیدۀ وی آن کس بهرام گور است و اول کسی که دردورۀ اسلام به فارسی شعر گفت ، عباس مروی ( مروزی ) که در سال 103 هجری به مدح مأمون خلیفه عباسی شعر سروده است . سپس مؤلف دربارۀ تحوّل شعر فارسی بحث مختصری آورده و بعد از آن راجع به اقسام شعر بحث کرده است . تقدیم و تأخیر اسامی را در زیر هر حرف به مراعات سالهای وفات شعرا آورده و قبل از ذکر سال وفات هر شاعر در این زمینه از تذکره های مختلف تحقیقاتی به عمل آورده و در نتیجه آن را نوشته است . همچنین اسامی اولیا و صوفیه را طبق احترام آنان مقدم و مؤخر آورده و اسامی شاعره ها را در هر ردیف  به تقلید « الرجال قوامون علی النساء » بعد از اسامی شعرا آورده است . تنها اسم « میر الهی » را به علت نسبت به « الله » قبل از اسامی صوفیه و عرفا آورده است . مؤلف اکثر شعرای معروف هندی نژاد را در این تذکره جا داده است ، اما بعضی شعرای معروف ایرانی نژاد مانند فرخی و منوچهری را ذکر نکرده است . همچنین شرح حال اکثر شعرای معروف را در چند سطر مختصراً آورده ، ولی در شرح حال و تعریف شعرای معاصر که با مؤلف آشنا یا دوست بوده ، به مبالغه پرداخته و اشعارشان را نیز نسبتاً مفصل تر انتخاب و نقل کرده است . اما اهمیت تذکره از اینجاست که بسیاری از شعرای فارسی را ذکر نموده است که در تذکره های دیگر پیدا نیست و مخصوصاً ذکر شعرای معاصر مؤلف خیلی مفید و با ارزش است . همچنین شرح حال شعرای متقدّم و متأخّر را مؤلّف مختصر ، ولی جامع آورده است و همه جا التزام نموده است که سال وفات آنان را مخصوصاً ذکر نماید . اشعار و شرح حال اکثر شعرا را مختصر آورده و از بعضی شعرا در یک دو سطر یاد کرده و از آنها یک دو بیت نقل کرده است . 

سبک انشای مؤلف غالباً مصنوع و مسجع است و مؤلف در آوردن عبارات مصنوع و پرتکلّف اکثر کمال سعی و کوشش به خرج داده است و حتی در این تلاش گاهی زبان بسیار پر تصنّع و غریب را به کار برده است . عبارت « سال » را در سراسر کتاب به عربی آورده است . قبل از اسم و تخلّص شعرا یک یا چند لقب توصیفی آورده است که در اکثر موارد به نثر مسجّع و گاهی به مناسب تخلص یا اسم شاعر جناس دارد . گاهی بعضی اصطلاحات آورده است که برای خوانندگان ایرانی معنی آن روشن نیست ، مانند « ولایت » به معنی ایران و افغانستان ، « پستر » به معنی سپس ، « یکنیم سال » به معنی یک سال و نیم     « عمر» به جای سن ، یا به جای واژۀ « حکومت » مترادف انگلیسی آن را به کار برده است . همچنین در املای بعضی کلمات به جای « و » حرف « ب » آورده است ، مانند « نبه » و « نبگان » به جای نوه و نوگان ، همچنین « قومشه » به جای قمشه . درمواردی نیز مترادفات زبان اردو یا انگلیسی کلمات به کار رفته اند : « جهاز » به معنی کشتی،     « لکه » به معنی صد هزار ، « پلنگ » به معنی تخت خواب ، « گورنر جنرل » به معنی فرمانروای کلّ ، و ... . 

صیـّاد رخصت چمنم گر نمی دهد                         سیـر هزار باغ بود در قفس مرا