چیستان در ادبیات فارسی

چیستان در ادبیات فارسی

نویسنده: محمدجواد بهروزی
ناشر: تربیت شیراز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 257
اندازه کتاب: رقعی سلفون - سال انتشار: 1350 - دوره چاپ : 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

شامل 555  لغز- معما- واگوشک

لغز یا چیستان آن است که نام چیزی‌ را پوشیده دارند، اما با ذکر اوصاف آن از شنونده بخواهند که نام آن چیست. در لغز یا چیستان به‌جای ذکر اسم چیزی، اوصاف آن‌را بیان کنند و خواننده در ضمن آن اوصاف پی به‌ مورد وصف می‌برد. لغز ممکن است یک بیت یا یک شعر کامل باشد. چون بیشتر در هنگام طرح آن از لفظ «چیست آن» استفاده می‌شود به ‌آن «چیستان» گویند و گاه این لفظ را به‌کار نمی‌برند.

مثال:

چیست اندر دهان بی‌دندانش                 هرچه افتاد ریز‌ریز کند
چون زدی در دو چشم او انگشت      در زمان هر دو گوش تیز کند

لعبتی چیست نغز و خاک مزاج        که به‌ آب است از جهان خرسند
دست بر سر نهاده پنداری              به‌ سر خویش می‌خورد سوگند

جواب اولی قیچی و دومی کوزه‌ی آب است.

در کتب علم بدیع، چیستان  در لغت، چیزی پوشیده ‌را گویند؛ و در اصطلاح عبارت است از کلامی موزون که دلالت کند بر عین شیئی از اشیا، به ‌ذکر خواص و لوازم و حصر صفات و سمات آن؛ دلالتی که در آن خفایتی باشد؛ به این معنی که دیریاب و به‌گونه‌ای باشد که آگاهی از آن در گرو تیزهوشی و باریک‌بینی و خرده‌سنجی باشد. 

غز در اصطلاح ادبای فارسی که آن‌را چیستان (چیست آن) نیز می‌گویند در ریشه‌ی لغوی به‌معنی سخن پوشیده، پیچیدگی، پوشیدگی و کژمژی است؛ در اصطلاح بدیع آن است که گوینده از چیزی به‌ راحت نام نبرد اوصاف آن‌را چنان برشمرد که شنونده‌ی روشن‌طبع صاحب‌ذوق، از شنیدن آن، پی به‌ مقصود گوینده ببرد. عنصری شاعر قرن پنجم در لغز شمشیر چنین می‌گوید:

چیست آن آبی چو آتش و آهنی چون پرنیان      بی‌روان تن، پیکری پاکیزه چون بی‌تن روان
گر بجنبانیش آبست، ار بلغزانی درفش                  گر بیندازیش تیر است ار بخمانی کمان

و قصیده منوچهری در وصف شمع که مطلع آن چنین است:

ای نهاده بر میان فرق جان خویشتن             جسم ما زنده به‌جان و جان تو زنده به‌تن
هر زمان روح تو لختی از بدن کمتر کند             گویی اندر روح تو مضمر همی‌گردد بدن