پیام جهانی عرفان ایران

نویسنده: عبدالرفیع حقیقت
ناشر: کومش
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 280
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1386 - دوره چاپ: 2

مروری بر کتاب

عرفان، در تعریفی جامع و جهان‌شمول به مفهوم شناختی «رازگونه و نهانی» خمیرمایه افکار بلند و آداب تأثیرگذاریست برای یافتن و پیوستن به حقیقت از طریق «شهود»، «تجربه درونی» و «حال» که نشانه‌های آن در مکاتب مختلف جهان اعم از عقاید برهمن‌ها، بودائی‌ها، رواقیان، نسطوریان، مهریان (میترائیسم)، عقاید مسلمانان زاهد، عقاید افلاطونیان جدید، فرامین زرتشت، در فرقه کابالا از آیین یهود و اعتقادات سرخپوستان آمریکا به چشم می‌خورد. مصداق حقیقت در عرفان الهی وجود خداست. عرفان شناختی حقیقت‌گرایانه و تلاشی عملگرایانه فراتر از واقع‌گرایی حسی - عقلی و آرمانگرایی تصوری است از اینرو این مرام با رازگونگی و غیب‌باوری آمیخته از «عشق» و «ذوق» و «اشراق» همراه است.

عرفان نوعی روش برای حصول به حقیقت است که بر این فرض بنا شده‌است که عقل و حواس پنجگانه به دلیل خطاهای ادراکی قابل اتکا نیستند و به تنهایی قادر به درک حقیقت نمی‌باشند و از این رو به نوعی تلاش برای ادراک بی واسطه حقایق نیاز است که بدان عرفان می‌گویند. همچنین گفته می‌شود عرفان شناخت قلبی است که از طریق کشف و شهود، نه بحث و استدلال حاصل می‌شود و آن را علم وجدانی هم می‌خوانند. کسی را که واجد مقام عرفان است عارف گویند. عرفان در بسیاری از اقوام و ملل و مذاهب مختلف جهان و حتی مکاتب فلسفی شایع و رایج است.

 اگر نوع دریافت و فهم عارف را از عالَم بیان کنیم، باطن گرایی او برای ما  به خوبی روشن و قابل درک می گردد. چنان که در این رباعی معروف آمده است:

 ای نســخه نامه الهــی که تـویــی               وی آیینه جمـــال شاهــی که تـویی
 بیرون زتو نیست هرچه در عالم هست               در خود بطلب هرآنچه خواهی که تویی

اینجا باید از خود سؤال کرد که آیا درست است بی درنگ بگوییم انسان شرقی مطابق شخصیت سنت گرای خود فقط در جستجوی مسائل عرفانی است. در ایران به خصوص در ایران اسلامی، ما می توانیم یکی از بهترین مصادیق را برای مفهومِ «عرفان شرقی» بیابیم. شهاب الدین یحیی سهروردی، شیخ اشراق(587-549) و احیاگر حکمت قدیم ایرانی، فیلسوفی بود که با مطرح کردن حکمت نوری یا فلسفه اشراق، چنین مصداقی را برای ما به وجود آورد. اما اینکه کتب راهنمای فلسفه اسلامی، تألیف غربیان تقریباَ همه از آثار سهروردی غفلت ورزیده اند، امری معنادار و قابل تأمل است. همچنین تا وقتی که ما، نقش فلسفه اسلامی را تنها به انتقال میراث یونان محدود کنیم، ناگزیر باید ابن رشد(م595) فیلسوف وفادار به مکتب ارسطو را که در غرب جهان اسلام می زیست، به عنوان یکی از آخرین نمایندگان فلسفه اسلامی محسوب کرد.

اما با مراجعه به اثر برجسته هانری کربن یعنی «اسلام ایرانی » متوجه یک نوع حکمت اسلامی مطلوب و زیبا می شویم که ابداَ منحصر به تفسیر آراء ارسطو نیست. در اینجا اهمیت کار سهروردی به عنوان پایه گذار این حکمت و فیلسوف معاصر ابن رشد به خوبی نمایان می شود. زیرا او جریان فلسفه را از مسیر حکمت مشائی ارسطو و شاگردانش منحرف گردانید و آن را به طرف حکمت ذوقی- عرفانی افلاطون، سوق داد که مایه های فکری آن از شرق سرچشمه گرفته بود. این حکمت با نام مشرقی یا اشراقی در کنار فلسفه سینوی در ایران گسترش یافت.   

اصطلاح شرقی که منبع الهام سهروردی است در درجه اول مکان مشخصی را روی زمین یعنی مشرق، تعیین نمی کند. به همین خاطر، معنی واقعی فلسفه اشراق  برای او حکمتی است که در جهت نور و اشراق باطنی حرکت می کند. با وجود این، معنای جغرافیایی کلمه «شرقی» در فلسفه اشراق صرفاَ جنبه مجازی ندارد. نور هم از دیدگاه او تعبیری ساده و معمولی نیست که بتوان هر چیز دیگر را جایگزین آن کرد. البته این نکته در غرب نیز صادق است. مثلاَ بارها شده که ما در مورد «عصر روشنگری» صحبت می کنیم اما ابتدا باید از دلایل انتخاب این تعبیر و لایه های مختلف معنای آن آگاه باشیم. ازاین رو «شرقِ» مورد نظر سهروردی نیز این گونه نیست که تعبیری صرفاً استعاری و بدون هیچ گونه معنای حقیقی باشد. زیرا نور طبق نظر او از واقعیت عینی برخوردار است که هنگام تجربه عرفانی بر شخص ظاهر می شود. به عبارت دیگر حقیقت وجود «من» یا شناخت از «خود» جایگزین فهم کلی از وجود می گردد.

در ضمن، شرق هم که به عنوان محل ایجاد تجربه عرفانی معرفی شده خود واقعیتی عینی دارد. به همین ترتیب در داستان های رمزی او مانند «قصه الغربه الغربیه» شرقِ جغرافیایی نمادی است از ساحت معنوی انسان عارف. و یمن، سرزمین مطلوب شخصیت اصلی این داستان، در شرق واقع است.  مسأله مهم دیگر آن است که حکمت قدیم ایرانی تا حد قابل توجهی، الگوی فلسفه نوری – اشراقی سهروردی شد.

می دانیم که مهم ترین خصوصیت حکمت ایرانیان، تضاد و دوگانگی بین نور و ظلمت و میان خیر و شر است البته به شرط آنکه بپذیریم این دو مفهوم، دو منشأ وجودی هم رتبه و در عین حال متضاد با یکدیگر دارند و همان گونه که در تاریخ ادیان مطرح شده باید این موضوع را رکن اساسی و عقیده اصیل مزداییان  به شمارآوریم. بدیهی است که ثنویت و دوگانگی به این صورت در اسلام که دین توحیدی و همچنین، دین سهروردی و پیروان مکتب او است، جایگاهی ندارد. ولی علت اینکه عده ای می گویند سهروردی قصد داشت امپراطوری قدیم ایرانی را احیا کند، نوعی اشتباه در فهم معنای اصطلاحات زرتشتی است که وی آنها را در خدمت اندیشه خود به کار می بُرد. ولیکن حداقل، رقبای او دچار چنین اشتباهی نشدند.

چون آنها وقتی حکم اعدام سهروردی را از جانب سلطان صلاح الدین ایوبی دریافت کردند، مانند گروه اول او را متهم به برقراری دوباره نظام سیاسی گذشته ایران نکرده بلکه بالاتر از آن، گفتند که او قصد دارد دین جدیدی بیاورد که پیامبرش هم خود او است. اما او درواقع سعی داشت تجربه عرفانی زرتشت را در زمان خود بازآفرینی کند و در پرتو شور و جذبه عارفانه، فرشته شناسی زرتشتی را مشابه شهود عرفانی هرمس، حکیم قدیم مصری ببیند و آن را مانند مشرب ذوقی افلاطون پیشوای فلاسفه، دریابد .

به همین دلیل اصول فکری حکمت اشراق یا «قاعدات الاشراق» از نور و ظلمت که عقیده حکمای ایرانی است(حکماء الفرس) تنها جنبه تأثیر پذیری دارد و ابداً مساوی ثنویت زرتشتی نیست که عقیده ای شرک آمیز و نوعی بدعت در دین به حساب می آید . علاوه بر این مسأله، اندیشه او از نظریه صدور کثرت از وحدتِ نوافلاطونیان الهام می گیرد. در اینجا هم طبق معمول نور بر هر چیزی تقدم دارد چراکه نخستین آفرینش یا صادر اول، نور خالصی است که از وحدت مطلق یا «نور الانوار» نشأت گرفته و سایه آن یعنی دنیای مادی پس از تکثر عوالم نورانی به وجود می آید. به عبارت دیگر ظلمت به عنوان نقطه مقابل نور، در واقع نبودِ نور است و جنبه عدمی دارد ، نه اینکه حقیقت وجودی متضاد با آن باشد.
ریشه فلسفه اشراق را باید در پرتو اندیشه های عرفانی پیش از آن جستجو کرد.