پنجاه سفرنامه حج قاجاری ؛ هشت جلدی

پنجاه سفرنامه حج قاجاری

به کوشش: رسول جعفریان
ناشر: علم
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 7098
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1389 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب 

این سفرنامه ها اغلب مربوط به دوره آرامش میان ایران و عثمانی است. در واقع در دوره قاجاری منازعه خاصی وجود ندارد به عکس دوره صفوی که عثمانی ها ایرانی ها حاجی را جاسوس تلقی می کردند. در دوره قاجاری عثمانی ها آن قدر مشکل در اروپا و مواجه با روسیه دارند که اجازه این که برخورد مختصری هم با ایران داشته باشند به خود نمی دادند. هم در عتبات و هم حرمین شریفین روابط تقریبا خوب بود. البته اهالی مدینه متعصب بودند و برخورد بد داشتند اما شرفا یعنی حاکمان حجاز، در مکه برخورد خوبی با ایرانی ها داشتند.

باید توجه داشت که عثمانی ها تسلط کافی بر قبایل عربی میان راه جبل که راه نجف به حجاز بود نداشتند و آنچه سختی بر ایرانی ها اعمال می شد از ناحیه این قبایل بود. اینها مربوط به عثمانی ها نبود. در هر حال باید توجه داشت که سفرنامه ها به دلیل نقل برخی از جزئیات از دیدار شخصیت های ایرانی که به حج می آمدند با دولتمردان عثمانی، منبعی برای ارزیابی روابط دو کشور هستند و با مطالعه آنها، می توان اطلاعات بسیار سودمندی را در این زمینه به دست آورد.

بیشتر این پنجاه سفرنامه در فاصله سالهای 1290 تا 1320 ق نوشته شده و این دوره اوج سفرنامه نویسی است. بعد از آن همه نگارش سفرنامه های حج ادامه دارد اما در آن حد و به آن اهمیت هم نیست. پیش از آن هم آثاری هست که در آنجا آورده ام. بنده این نکته را هم بیفزایم که سفرنامه نویسی در دوره قاجاری منحصر به حج نیست، بلکه سفرنامه های مربوط به عتبات هم فراوان است. چنان که چندین سفرنامه از مشهد هم در دست است.

سفرنامه های داخل کشور به سمت جنوب و شمال هم متعدد است. باید فهرستی از این سفرنامه ها با دقت منتشر شود تا معلوم شود چه میراثی در این زمینه در اختیار داریم. از نظر اهمیت البته آنها که مفصل تر هستند و اطلاعات ریزتری در اختیار گذاشته اند بهتر هستند. اما برخی از اینها عالی است. حج منصور از آن دسته است. زیرا دردادن اطلاعات دقیق با نگاه متفاوت امتیاز دارد. این هم من بیفزایم که تبریزی ها در نگارش این سفرنامه ها جلوتر از بقیه هستند وآثار قابل توجهی دارند.

در جلد اول این سفرنامه مطالبی چون بیان واقع/ خواجه عبدالکریم کشیمیری / 1154 ق؛ تحفة الحرمین/ محمد رحیم الدین قادری/ 1203 - 1204 ق؛ تذکرة الطریق/ حافظ محمد عبدالحسین کرناتکی/ 1230 ق؛ سفرنامه مکه/ محمد ولی میرزا/ 1260 ق؛ سفرنامه مکه/ معظمه میرزا جلایر/ 1260 ق؛ بزم غریب/ محمدعلی بن محمدرضی بروجردی/ 1261 ق و سفرنامه مکه/ میرزا علی‌اصغر خان اعتماد السلطنه / 1263 ق آمده است.

سفرنامه مکه/ سیف الدوله /1279 ق؛ گزارش سفر حج/ بانو شاه جهان بیگم /1280 ق؛ حج منصور/ یعقوب میرزای تبریزی/ 1285 ق؛ سفرنامه مکه/ مؤلف ناشناخته/ از سال 1288 ق و منازل قمریه درسوانح سفریه/ علی حسین بن‌خیرات علی از مطالب موجود در جلد دوم این سفرنامه هشت جلدی است. در جلد سوم این سفرنامه مطالبی چون سفرنامه مکه/ فرهاد میرزا/ 1292 ق؛ الوجیزه فی تعریف المدینه/ میرزا محمد مهندس/ 1292 - 1294 ق؛ هدایت الحجاج/ سید محمدرضا طباطبائی/ 1296 ق؛ سفرنامه مکه/ نجم الملک / 1296 ق درج شده است.

سفرنامه مکه/ حسام السلطنه/ 1297 ق؛ سفرنامه مکه/ عصمت السلطنه دختر فرهاد میرزا/ 1297 ق؛ سفرنامه منظوم حج/ مشتری طوسی/ 1297 ق؛ سفرنامه مکه/ میرزا عبدالحسین خان افشار/ 1299 ق؛ تیر اجل در صدمات راه جبل/ ناشناخته/ 1299 ق؛ سفرنامه مکه/ ناشناخته/ 1299 ق؛ سفرنامه منظوم حج / ناشناخته / 1300 ق و سفرنامه مکه/ رحمت الله بن ملاعاشور بخارایی/ 1303 ق از مطالب جلد چهارم این سفرنامه است.

در جلد پنجم سفرنامه مکه/ محمد حسین فراهانی/ 1302 ق؛ سفرنامه مکه/ نایب الصدر شیرازی/ 1305 ق؛ سفرنامه مکه و عتبات/ میرزا عبدالمجید مجدی/ 1305 ق؛ سفرنامه مکه/ محمدرضا ظهیر الملک/ 1306 ق و روزنامه سفر حج/ بانو علویه کرمانی/ 1309 ق به نگارش درآمده است. حج نامه/ حاجی سلیم خان تکابی/ 1310 ق؛ سفرنامه منظوم حج/ ناشناخته ق؛ سفرنامه منظوم حج/ ناشناخته / 1314 ق؛ سفرنامه مکه/ ملا ابراهیم کازرونی/ 1315 ق؛ سفرنامه مکه/ امین‌الدوله/ 1316 ق؛ گزارش حج سال 1316ق؛ سفرنامه عتبات و حج/ ناشناخته/ 1317 ق و سفرنامه شهاب/ عبدالسلام تربتی/ 1317 ق.

مطالب موجود در جلد هفتم این سفرنامه هشت جلدی است. خواننده در جلد هفتم این کتاب مطالبی چون روزنامه سفر عتبات و مکه مکرمه/ وقار الدوله/ 1317 ق؛ سفرنامه مکه معظمه/ حاجی عبدالله قراگوزلو/ 1319 ق؛ سفرنامه حج/ رئیس الذاکرین / 1319 ق؛ تفصیل سفر مکه معظمه/ مدیر الدوله/ 1321 ق؛ سفرنامه مکه معظمه/ مخبر السلطنه/ 1322 ق؛ سفرنامه مکه/ میزرا داود وزیر وظایف/ ق 1322؛ سفرنامه مکه/ میرزا علی اصفهانی/ 1331 ق و سفرنامه مکه/ ابوالقاسم مرجانی/ 1331 ق را می خواند .

در جلد هشتم به مطالعه سفرنامه مکه/ محمد حسین منشی زاده/ 1339 ق؛ سفرنامه مکه/ سید فخر الدین جزائری/ 1340 ق؛ سفرنامه مکه/ ایاز خان قشقائی/ 1340 ق؛ سفرنامه حج/ سید احمد هدایتی/ ق 1338 و سفرنامه مکه/ لطفعلی خان اعلائی/ 1348 ق می پردازد.