هنر عروسکی

نویسنده: بیل برد
مترجم: جواد ذوالفقاری
ناشر: نوروز هنر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 350
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1381 - دوره چاپ: 2

مروری بر کتاب 

مصور - برخی رنگی

هنر عروسک گردانی هنری است که می توان گفت از هزاران سال پیش معمول بوده است . لکن کسی نمی داند در کجا و در چه زمانی عروسکها بوجود آمده اند . اما آنچه به تحقیق معلوم شده است در جوامع اولیه عروسکها برای مقاصد مذهبی استفاده می گردید.

سه عامل اصلی و مهم در نمایش "بن راکو" مطرح است؛ عامل اول کسی است که داستان را روایت می کند که این راوی را "تایو" نیز می گویند؛ عامل دوم در این نوع نمایش گروهی هستند که عروسکها را به حرکت درمی آورند و عامل سوم نمایش نوازنده ی ساز است که سازی بنم "شامیزن" که سه سیم دارد را می نوازد. بازیگران برای اینکه دیده نشوند از تن پوش های مشکی استفاده می کنند و روی سرشان پارچه ای به صورت "باشلق" قرار می دهند. در شیوه ی "بن راکو" اگر موسیقی از متن نمایش حذف شود، نمایش دیگر حرفی بر سرِ صحنه با تماشاچیان ندارد. این ویژگی براساس اعمال دراماتیکی در صحنه به وقوع می پیوندد و شکل می گیرد، یعنی موسیقی یکی از اجزای جدایی ناپذیر نمایش در بن راکوست که بسیار متداول است.

سایه ای:

       اگر در دنیایی از نور زندگی می کنید هیچ وقت تنها نیستید، چون در برابر نور همیشه یک دوست صمیمی همراه شماست. نمایش عروسکی سایه ای، براساس شکل گرفتن سایه ها بر روی پرده یا دیوار به وجود می آید، این نمایش قدمتی چندین هزار ساله دارد. ظن یقین این است که اولین اتفاقِ شکل گرفتن سایه و حرکت، در زمان انسانهای نخستین پیش آمد. هنگامی که آنها شب هنگام پس از شکار، دور آتش می نشستند و مشغول صحبت و خوردن غذا می شدند و با دست هایشان بر روی دیواره های غار بر روشنایی پدید آمده از آتش سایه هایی می ساختند. مجموع سه واژه ی «خیمه»، «شب» و «بازی» از همین جا گرفته شده که مربوط به یک قوم و یا گروه خاصی نیست. چین تقدم بیشتری برای خود در نمایش سایه ای قایل است و هند نیز این مسأله را برای خود مورد تأکید قرار داده. مذهب، نقش مهمی را در نمایش سایه ای بازی می کند. به نظر می رسد که عروسک های نمایش سایه ای فرمی مثل روح دارند و گویی از دنیایی دیگر آمده اند و حرکت لطیف برانگیخته از همان دنیا را به تصویر می کشند. افلاطون فیلسوف برجسته ی عصر یونان باستان می گوید:«جهان مرئی سایه ای از جهان نامرئی و در عین حال حقیقی است!» از نظر او سایه و نمایش سایه ای پیوندی ناگسستنی با شعر و شاعری نیز دارد. سایه و نمایش عروسکی ساه ای پیوندی عمیق با تفکرات دینی و عرفانی و نیز با شعر و افسانه دارد.

ماسک و تن پوش:

       هنگامی که شما چهره ی خود را پشت ماسکی پنهان می کنید، چه احساسی دارید؟ احساس نمی کنید موجودی جادویی در کالبدتان آشیان نموده است. این که نمایش با استفاده از ماسک و تن پوش بخشی از نمایش عروسکی است؛ هنوز بر همگان روشن نیست. به اعتقاد برخی این نمایش در زمره ی نمایش های صحنه ای است و به رغم بعضی، نمایش با شیوه ی ماسک و تن پوش برداشتی از            نمایش عروسکی می باشد. زیرا در این شیوه ما با موجودی بی جان روبرو نیستیم که دیگری تحت عنوان بازی گردان وی را هدایت کند، بلکه با موجودی انسانی طرف هستیم که براساس روایت هایی که بازگو می کند ماسک بر چهره می زند و لباس بر تن می پوشد. در این نمایش آنچه که دارای اهمیت و مقام ویژه ای است، تیپ سازی شخصیت هاست نه شخصیت پردازی. در بررسی عمیق و ژرف تاریخ آیینی و مراسم مذهبی متوجه می شویم که ماسک، نماد درون انسانها بوده است. ضمن اینکه ارواح پلید و شیطانی، ماسکهای خاص خودشان را داشته اند.

       در طی قرون و حتی گاه در عصر حاضر برخی صاحب نظران ماسک را زیرمجموعه ی نمایش عروسکی فرض نموده اند. چون ماسک هر چه که بود، فردی که آنرا به صورت می گذاشت، باید کاملاً در هیأت آن ماسک مورد نظر و تن پوش می رفت تا می توانست از عهده ی نقش برآید. تفاوت میان عروسک گردان با بازیگری که از ماسک استفاده می کند در این است که بازیگر با ماسک از بدن خود نیز در نمایش سود می جوید اما در این که تئاتر زنده و نمایش عروسکی، هر دو دارای خصوصیات کامل و ثابتی هستند؛ هیچ تردیدی در آن نیست. اگر نمایش عروسکی را یک خط مستقیم بدانیم ابتدای خط عروسک های انگشتی و انتهای آن نمایش با ماسک است که از تمامی انعطاف بدن، دست و پای بازیگر استفاده می شود.

دستکشی:

عروسکهای دستکشی نوعی از عروسک های نمایش عروسکی اند که بوسیله ی انگشتان دست، به بازی گرفته می شوند؛ نحوه ی بازی آنها نیز به این گونه است. سرِ عروسک در انگشت سبابه و انگشتان شست و انگشتری به عنوان دستان عروسک دستکشی مورد استفاده قرار می گیرند. سایر اجزای بدن عروسک نیز با انگشتان دست بازیگر به حرکت درمی آیند. حرکت انگشتان و نحوه ی استفاده از آن برای نمایش ظرافت، قدرت و سایر حالت های شخصیتی عروسک، عامل بسیار مهمی است. در حال حاضر مخاطبان نمایش های عروسکی دستکشی کودکان هستند؛ اما با اظهار شگفتی باید اذعان کرد که اینگونه نمایش ها ریشه در آیین و مراسم آیینی، مذهبی اقوام و ملل گوناگون دارد. تاریخ نمایش با عروسک های دستکشی و پیدایش آن در هاله ای از ابهام فرو رفته است. اما در نقاشی بدست آمده از مردم شمال آلپ که به سال 1344 میلادی برمی گردد و توسط مینیاتوری به نام "یوهان و گریز" طراحی شده، تصویری از عروسکهای دستکشی را در این نمایش می توان به وضوح دید. بنابراین با توجه به طبقه بندی این عروسکهای نمایشی به دستکشی و انگشتی می توان به جرأت اظهار کرد که اینان نسل بعدی توتم ها(عروسک های آیینی، مذهبی) هستند که پس از طی دورانی کوتاه سر از تاریخ نمایش عروسکی برآوردند. شخصیت های غالب عروسک های دستکشی از کشور هند به کشور ایران و سپس به کشورهای اروپایی سفر      کرده اند. عروسک های نمایشی دستکشی را می توان ساده ترین و عامیانه ترین نوع عروسک در نمایش عروسکی دانست.

ماپت:

به عروسک های فک زن ماپت می گویند. این عروسک ها دیگر عروسکهای کلاسیک نیستند و بیشتر حالت تلفیقی دارند.    عروسک های ماپت، قابلیت ساخت در ابعاد و اندازه های متفاوت را دارند. ریشه ی ساخت این عروسکها به کشور آمریکا برمی گردد که در حال حاضر نیز در آنجا استفاده می شود. عروسک های ماپت معمولاً فاقد تنه هستند، مگر برحسب ضرورت، آن هم به دلیل       قابلیت هایی است که از عروسک دستکشی به ارث برده اند. برای ساخت عروسکهای ماپت به دلیل ایجاد جذابیت دوچندان از اسفنج استفاده می شد؛ برای اینکه اسفنج قابلیت تأمین میمیک عروسک را داشت. این عروسک ها به طور خاص برای تلویزیون ساخته و پرداخته شده اند؛ زیرا معمولاً در تلویزیون از نماهای نزدیک استفاده می شود و در نمای نزدیک فک زدن عروسک کمک زیادی به تلقین به زنده بودن می کند. ضمناً این نوع عروسکها از یونولیت و پاپیه ماشه نیز تهیه می شود.

عروسک های تخت و ماروت:

نمایش های عروسکی، با استفاده از عروسکهای تخت به نقاشی ها و تصاویر بی جانِ زندگی؛ حرکت و حیات می بخشد. این نوع نمایش با استفاده ی عروسک های منحصر بفردش با کمک سیم ها و میله ها و گاهی اوقات به وسیله ی آهن ربا با قابلیت حرکت های متنوع به جهت های متفاوت اعجاز می کنند. به یقین استفاده از عروسک های تخت در نمایش عروسکی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این نمایش زاییده ی دوره ی رمانتیک و مظهر همه ی زیبایی های آنست. در شیوه ی نمایش عروسکی تخت قسمت های مجزای عروسکها ابتدا روی مقوا چسبانده شده و سپس بریده می شوند. قسمت های تصویری کنار هم قرار می گیرند و به کمک مفصل هایی به هم وصل می شوند و سپس داستان مورد نظر کارگردان نمایش عروسکی روایت می شود. عروسک های تخت از تنه ی ثابتی برخوردارند؛ در صورت وجه ی انسانی عروسک، دست و پا و صورت و صورت حیوانی آن شاخ، دم و پاها دارای حرکت هستند. به لحاظ سهولت در ساخت می توان از عروسک های مسطح در مهد کودک ها و پیش دبستانی استفاده های بسیاری نمود. این قطعات بریده شده که کاربرد نمایش یافته اند عروسک محسوب می شوند. گاه این نمایشها بی کلام هستند و گاه همراه با موسیقی به روایت داستان شان می پردازند. یکی دیگر از شیوه های نمایش عروسکی که در آن اوج همراهی و دوستی انسان و عروسک به نمایش گذاشته می شود؛ شیوه ی ماروت است. عروسکهایی که نیمی انسان و نیمی دیگر عروسک اند! ماروت ترکیبی از انسان و عروسک است. در این شیوه سرِ عروسک و دست انسان با هم در ارائه ی نقش هماهنگ می شوند. در عروسک های ماروت دست عروسک گردانان از آستین عروسک بیرون می آید و در حکم دست عروسک عمل می کند، و به آن حیاتی تازه می بخشد و حرکاتی قابل قبول و باورناپذیر به تماشاگر ارائه می دهد. در این روش دست بازی دهنده با حرکات طبیعی اش بی واسطه دیده می شود و ظرافت موجود در حرکات دست در جهت ایفای نقش به عنوان کمکی برای بیان حالات و رفتارهای متفاوت عروسک به کار می آید. شیوه ی نمایش عروسکی ماروت، بدین منظور پا به هستی گذاشت. استفاده از انسان و عروسک به صورت هم زمان در صحنه های متفاوت نمایشی، بخصوص برای بینندگان تلویزیون، شیوه ی ملموس و شناخته شده ای است. شیوه ی نمایش عروسکی ماروت بر خلاف شیوه ی نمایش عروسکی دستکشی که نیاز به پاراوان دارد؛ روی صحنه است عروسک دستکشی وقتی که فک بزند نام "ماپت" به خود می گیرد و وقتی که از دست انسان برای کنترل آن استفاده می شود طبیعی است که نام "ماروت" بر وی می گذارند.

نخی:

نمایش عروسکی نخی یا ماریونت معادل فرانسوی واژه ی انگلیسی (String On Puppet) نوعی نمایش عروسکی قدیمی است که در آن عروسک ها بر خلاف شیوه ی ملیه ای از بالا و به وسیله ی رشته نخ هایی نایلونی و گاهی از طریق میله ها هدایت می شوند. نمایش عروسکی نخی در ایران خیمه شب بازی یا شاه سلیم بازی نام دارد که سابقه ای حدود 1000 سال دارد. عروسک های نخی ایرانی با یک یا چند نخ متصل به سر، تنه و اجزای بدن عروسک کنترل می شوند و از حرکات جهشی و طنزگونه و هزل برخوردار هستند. "مبارک" قهرمان اصلی نمایش خیمه شب بازی ایرانی است که با حرکات شوخ و پرشور خود، تماشاگران را به وجد می آورد. استاد خیمه شب بازی به تنهایی در داخل خیمه ی خود تعداد زیادی عروسک را به حرکت درآورده و مرشد صدای سوت مانند او را که با "صفیر" (سوتکی با دو قطعه فلز و پارچه ای کشیده در میان آن) تولید می شود، برای تماشاگران ترجمه می کند. نمایش عروسکی نخی قابلیت زیادی در ارائه ی موضوع و محتوای متنوع دارد؛ از داستانهای باشکوه و رمانتیک گرفته تا افسانه های تخیلی و غیر واقعی؛ داستانهای طنز و شادی بخش در این شیوه قابلیت اجرا می یابد. عروسکهای نخی به دلیل داشتن آناتومی کامل و مفاصل متحرک متعدد شباهت بیشتری به موجودات زنده دارند. عروسک نخی تنها نوع عروسکی است که گرایش عمیق واقع گرایانه دارد و به همین جهت از تئاتر زنده بسیار متأثر است. اندازه ی این عروسکها از حدود 30 الی 40 سانتی متر تا اندازه های بزرگتر نیز به تناسب  صحنه ی نمایش عروسکی و موضوع نمایش ساخته می شود. معمولاً اجزای بدن عروسکهای نمایشی نخی دارای انعطاف پذیری زیاد و نقطه ی ثقل خاصی است.

سیاه:

نمایش عروسکی سیاه با تقلید و اقتباس از نمایش سنتی ژاپنی "بن راکو" توسط غربی ها به وجود آمده است. آنها با استفاده از    زمینه سیاه در صحنه، پوشش سیاه لباس، چهره و دست های بازی دهندگان، نورهای ماوراء بنفش و عروسک های آغشته به رنگ های شب رنگ و شفاف در صحنه ی نمایش عروسکی، امکان هر گونه توجه و دید تماشاگر نسبت به بازی دهندگان عروسکی را از بین می برند و بدین ترتیب نگاه تماشاگر، بر اشیاء متحرک و نورانی یا عروسک های رنگی متمرکز می شود. از این شیوه نمایش عروسکی در تلویزیون نیز استفاده های مثبت و سازنده ای شده است(نمونه ی موفق این نوع نمایش عروسکی در سیمای جمهوری اسلامی ایران، نمایش عروسکی "هادی و هدی" را می توان نام برد.) قدرت خیال انگیزی و تصور حرکت در اشیاء و باورپذیری شخصیت ها در شیوه ی نمایش عروسکی سیاه، بسیار زیاد است و جاذبه ی خاصی دارد. عناصر اصلی سازنده در این نوع نمایش علاوه بر عروسک ها، سیاهی لباس بازی دهندگان و محیط صحنه، نورهای خطی ماوراء بنفشی که بصورت راهرو یا کانالی در مسیر حرکت عروسک ها تابیده       می شود و رنگ های شب رنگ، دارای ماده ی فلورسنت، موجب جلب توجه و جذب تماشاگر خواهد شد. ساخت عروسکهای سیاه با توجه به قابلیت های  مطرح شده، محدودیت خاصی ندارد و می تواند به صورت انواع دستکشی، میله ای، نخی یا بن راکو ساخته و پرداخته شود و در فضاهای تیره و در معرض نورهای خاصی قرار گیرد.

میله ای:

عروسک های میله ای نوعی دیگر از انواع عروسک های نمایش عروسکی هستند که به دلیل کیفیت و کاربردشان در مکانی میان عروسک های دشتکشی و نخی قرار گرفته اند. عروسک های نمایش میله ای دو بعدی اند و صحنه ی نمایش پرده ای سفید است که تماشاگران را از بازی دهندگان جدا می سازد. در این شیوه، عروسک به کمک یک یا چند میله که در دست بازی دهنده قرار دارد به حرکت درمی آید. اصلی ترین میله به سر عروسک وصل است که به کمک آن میله می توان حرکات خاصی بدان داد و سر عروسک به سمت جلو، عقب یا اطراف چرخاند و متوجه ساخت.

عروسک های میله ای به دلیل توانایی های ویژه ای که دارند (سرعت عمل زیاد، قابلیت افزایش ابعاد و اندازه ها تا حد تبدیل شان به عروسک غول آسا، تشابه اندام ها با موضوع مورد نظر و امکان حرکت اعضای متفاوت) یکی از برترین عروسک های نمایشی هستند. کاربرد عروسک های میله ای طی قرن ها در تئاتر عروسکی کشورهای اندونزی(جاوه) و چین جا افتاده است. عروسک های میله ای نمایش عروسکی جزیره جاوه  اندونزی در عین سادگی با مهارت بسیار و استادانه ساخته شده است.