هزار و یک شب 

مترجم : محمدرضا مرعشی پور
تصویرگر : محمدعلی بنی اسدی
ناشر: نیلوفر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 3200
اندازه کتاب: رقعی گالینگور روکشدار - سال انتشار:  1390 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب 

مصور

بر اساس نسخه بولاق

یکی از کتاب های بسیار مهم افسانه ای ما و دنیای اسلام کتاب عظیم هزار و یک شب است که در حقیقت دائرة المعارف جامعه شناسی اسلام است، و در آن مطالب گوناگون بسیار می توان یافت. اصل کتاب هندی و ایرانی است و نخست از زبان پهلوی به عربی ترجمه شده و سپس قصه های دیگر، دارای ریشه های عربی و مصری و یهودی و ایرانی، بدان افزوده شده و به صورت فعلی درآمده است.

هزار و یک شب و یک کتاب بسیار معروف دیگر یعنی کلیله و دمنه وقتی به زبان های اروپایی –و نخست بار به فرانسوی– ترجمه شدند و انتشار یافتند، بحث و تحقیق پیرامون این دو کتاب بود که فنی تازه بر فنون ادب افزود. ادبیات تطبیقی پس از انتشار این دو کتاب و مقایسه ی نسخه ها و تحریرهای گوناگون آن ها با یک دیگر و نیز میزان نفوذ و تأثیر آن ها در ادب غرب، در طی قرون گذشته، قدم به عرصه ی وجود گذاشت.

داستان از آنجا شروع می‎‌شود که همسر محبوب شاه شهریار به او خیانت کرده و شهریار از او کینه‌ای عمیق به دل گرفته است. او هر شب دختری جوان را عقد می‌کند و صبح دستور مرگش را صادر می‌کند. شهرزاد، دختر وزیر، خودش درخواست می‌کند که به عقد شاه دربیاید. او شب اول از شاه درخواست می‌کند که اجازه دهد برای بار آخر داستانی را برای او تعریف کند. سحرگاه داستان نیمه‌تمام باقی می‌ماند و شهریار که کنجکاو شده بود، دستور می‌دهد که شهرزاد را یک شب دیگر زنده نگه دارند تا داستان تمام شود. این روند هزار و یک شب به طول می‌انجامد.

برای تولد هزار و یک شب تاریخی مشخص نمی توان ذکر کرد و پژوهش های انجام شده، که اغلب به وسیله ی غریبان انجام گرفته، موید این نظر است که اصل آن برخلاف آرای مسعودی و ابن ندیم که ایرانی اش پنداشته اند، از افسانه های کهنه ی هندی سرچشمه گرفته است، و نشانه هایی از ادبیات سنسکریت هند و کتاب هایی مثل مهابهارات و رامایانا در خود دارد، که ایرانیان بعدها با دخل و تصرف در قصه ها، آن ها را به زبان پهلوی برگرداندند، و هزار افسان شکل گرفت و به صورت مکتوب درآمد و پس از آن، به احتمال زیاد در قرن سوم هجری ، در بغداد از زبان پهلوی به تازی درآمد و هزار شب نام گرفت، و در پی مناسبات بازرگانی و کشورگشایی ها و پیش آمدهای روزگار، داستان سرایان عرب قصه های دیگری را از منابع مختلف، و به ویژه از منابع عربی و اسلامی، بر آن افزودند.

هزار و یک شب آینه ای است از زندگی مردم طبقات مختلف ، که نه تنها به زندگی سلاطین و کار به دستان می پردازد، بلکه زندگی عامه ی مردم و نیز فرودستان جامعه را مورد توجه قرار می دهد. در ایران هزار و یک شب را ملاعبداللطیف تسوجی تبریزی به فارسی برگردانید و میرزا محمد علی سروش اصفهانی ماموریت یافت که از دیوان های شاعران فارسی زبان اشعاری را مطابق مضمون شعرهای کتاب پیدا کند و جایگزین سازد و هرجا که به مشکل برخورد، خود شعری مناسب بسراید. زیرا امکان ترجمه ی شعر وجود ندارد و اگر هم ترجمه شود، آن مزه و رنگ و بوی اصل را به هیچ وجه نخواهد داشت.

مترجم نیز در این اثر اشعاری از شاعران فارسی زبان مطابق مضمون اشعار برگزیده و جایگزین نموده است. و برای ترجمه ی آن ، نسخه ی تهیه شده توسط جوده السحار را مبنا قرار داده که طبع معتبر بولاق مصر اساس کارش بوده و ناشر معروف مصری ، یعمی مکتبه مصر، آن را در هشت جلد منتشر کرده است. هزار و یک شب دایره المعارفی است از اصطلاحت عامیانه و ضرب المثل ها، و آکنده است از اشارات و کنایات بنابراین مترجم سعی خود را به کار برده تا معادل فارسی برای آن ها پیدا کند که خواننده فارسی زبان با آن ها احساس غریبی نکند.

مقدمه اول ترجمه مدخل هزار و یک شب در دائره المعارف ایرانیکای زیر نظر احسان یارشاطر است که به خوبی تمامی فراز و فرودها و پیشینه این کار سترگ ادبی را برای خواننده باز می نماید. این مقدمه را خانم فرزانه طاهری برگردان فارسی کرده وناشر به ابتدای کتاب افزوده است. خانم طاهری ویراستاری متن ترجمه شده کتاب را هم عهده دار بود.

مقدمه دوم را مترجم نگاشته است که در آن از چگونگی ترجمه این اثر می گوید اگر چه در بخشی از متن خود اشاره می کند  که تنها ترجمه فارسی اثر از آن تسوجی است،در حالی که قبل از او انتشارات مرکز این کتاب را در نزدیک به 20 جلد با ترجمه و پ‍‍ژوهش ابراهیم اقلیدی به بازار کتاب عرضه کرده بود.

 هزار و یکشب از جمله آثار کلاسیک ادبیات شرق به شمار می‌رود و نخست بار مسعودی(مروج‌الذهب) از آن با عنوان هزار افسان یاد کرده است،اما برخی از محققان غربی این حکایت‌ها را به دوران پیش از اسلام و حتی دوره حکومت بهمن(اردشیر درازدست) نسبت داده‌اند. ولی یک نکته مسلم است و آن این که ریشه‌های این حکایت اقوام هند و ایران و عرب و ترک را در بر می‌گیرد ، به خصوص که سه شخصیت اصلی آن، شاهزاده و شهرزاد و بسیاری از شخصیت‌های قصه نام‌هایی ایرانی دارند و هر چقدر اعراب تلاش کردند آن را خوار بشمارند،اما به کوشش محققان و ادیبان و نوول نویسان غربی ابعاد گوناگون این اثر باشکوه هر روز بیشتر آشکار می‌شود.

چنانکه مترجم کتاب هزار و یک شب  آورده است در هزار و یکشب «زندگی مردان خدا، فرزانگان،دانشمندان،مبارزان سیاسی، ونیز چگونگی زندگی دزدان،و گدایان و دلقکان و فرومایگان و نان به نرخ روزخواران و بسیاری دیگر» آمده و خواننده ضمن مطالعه سیر و فراز و فرود این افسانه‌ها، از شکست و پیروزی قهرمانان آموزه‌های فراوانی را می‌تواند برچیند. بنابر این اگر در ایام نوروز فراغتی یافتید این کتاب را به دست بگیرید، چه ترجمه تسوجی، چه ترجمه اقلیدی و چه ترجمه آقای مرعشی که اخیرا به بازار راه یافته است.

در آغاز هزار و یک شب، داستان به ملک شهریاری بر می گردد که به سبب خیانت همسرش بر آن می شود که هرشب با دختری باکره هم بستر شود و برای دوری از خیانتی دیگر، روز که بالا می آید، جان اش را بگیرد. این کار چندان ادامه پیدا می کند که وزیرش دیگر دختری در شهر نمی یابد که به وی پیشکش کند، با این هدف که یا کشته شود یا شهریار را مداوا کند و مردم را از این مهلکه برهاند.

شهرزاد وقتی به قصر ملک شهریار می رود ، شب که می شود بیان قصه ای را آغاز می کند که تا سحر پایان نمی یابد، و پادشاه ، برای آگاه شدن از سرانجام قصه ، تا شبی دیگر به شهرزاد مهلت می دهد، و قصه گویی شهرزاد چندان ادامه می یابد که ملک شهریار به حالت تعادل و توازن روانی می رسد، و همه چیز به خیر و خوشی به آخر می رسد.

ترجمه فارسی هزار و یک‌شب در دوره محمدشاه قاجار آغاز شد،اما عمر این پادشاه قاجار کفاف پایان ترجمه را نداد و فرزندش ناصر‌الدین ، که خود فردی صاحب ذوق ادبی بود،تیمی را بسیج کرد تا این اثر را در 2279 صفحه بزرگ و شش جلد برگردان فارسی کنند. مترجم فارسی کتاب ملا عبداللطیف تسوجی تبریزی بود و میرزا محمدعلی سروش اصفهانی ماموریت یافت تا به جای اشعار عربی ابیاتی از شعرای فارسی را به تناسب موضوع بر کتاب بیفزاید.

صنیع الملک (ابوالحسن غفاری) هم با مددگیری از 40 نقاش زبردست 570 صفحه کتاب را با تابلوهایی زیبا و متناسب با موضوعات هر قصه تصویر سازی کرد. تابلوهایی که ای کاش ناشری همت کند و همان تابلوها را به صورت رنگی و کامل منتشر سازد. گفته می‌شود هزینه چنین کاری در دوره خود به 6850 تومان رسید که معادل یک ششم هزینه ساخت شمس‌العماره شد.