هزار و یک شب و افسانه شهرزاد

هزار و یک شب و افسانه شهرزاد

نویسنده: جلال ستاری
ناشر: بامداد
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 330
اندازه کتاب: رقعی سلفون - سال انتشار: 1348 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت: درحد نو _ نو ؛ جلد کتاب لکه مختصری دارد

مروری بر کتاب

کوششی برای دریافت یک قصه از لحاظ روانشناسی

زنان در طول تاریخ ایران اغلب‌ در‌ محیط‌ خـصوصی یـا خـانـه به سر می برده اند و مردان در سـپهری خـارج از آن ، بـه‌ طـوری‌ کـه زنان سروکار بـیشتری بــا فرزندان داشته اند. ضمن آنکـه از زمـان هـای‌ دور‌ تـاکنون‌ زن در نقـش مـادر، نخسـتین آموزگار کودک بوده و با قـصه گـویی و خـواندن لالایی و شعر‌ زبان‌ و مفـاهیم فرهنگـی و اخلاقی را به کـودک خـود مـی آموخته اسـت .

داده هـای تــاریخی بـر‌ ایـن‌ مهـم‌ در فرهنـگ قدیم و باستانی ایران مهر تأیید می زنند. بر اساس این داده ها باید گفت‌ ایرانیان‌ از دیرباز همچون یونانیان طبق سنتی فرهنگی از شعر و ساز و آواز برای‌ تربیت‌ و تعلیم‌ کـودکـان خود بهره می جستند. بیگمان قصه گویی زنـان در مقـام مادر‌ و مادربزرگ‌ و اثربخشی‌ برخی از قصه ها همچون قصه های پریان در صورت بنـدی شدن‌ شاکله‌ ذهنی و فکری کودک و معنابخشی به زندگی او قـابل انـکار نیست . حتـی بنـا به آنچه مورد پذیرش‌ بسیاری‌ از پژوهشگران ادب عامه اسـت ، آن بخـش از قصـه هـای عامیانه که‌ از‌ زبان زنان بازگو میشود تمام و کمال متعلق‌ به‌ کودکـان‌ اسـت.

ازاین روست‌ کـه‌ جـایگاه شهرزاد در قصه های هزارویک شـب و تـأثیر شگفتش در فرهنگ و ادب اروپایی‌ و بویژه‌ بر کودکان قابل توجه و ملاحظه‌ اسـت،‌ چـه رسد‌ به‌ فرهنگ‌ هایی که این قصه هـا از‌ درون‌ آنها برآمده اند. ژان کوکتو در ایـن بــاره بــا اشاره به نقش‌ مادرانه‌ و آموزگارانه شهرزاد برای جامعه اروپایی می گوید‌: «شهرزاد نیـای بزرگ همه‌ داستان‌ سرایان دوران کودکی ماست ، نیای‌ بزرگ‌ تمام قصه پردازانی است کــه در کـودکی شهد در کاممان می ریختند و مـا را‌ از‌ خـور و خواب بازمیداشـتند.

…قصه‌های هزار و یک شب گنجینه‌ای‌ست از عرف و آداب و رسوم و عادات و عقاید و خلقیات مردم جوامع اسلامی در سرتاسر «قرون میانه» و در آن نکته‌های آموزندۀ بسیار در باب زندگانی روزانۀ عامه و خاصه می‌توان یافت، از باده‌خواری و علاقه به آواز و موسیقی و ذوق عشرت جویی و تجمل‌طلبی امرا و خلفایی که مال خلایق بی‌پناه را دلخواهانه خرج می‌کردند، تا چاره‌گری‌های تنگدستانی که در برابر آن مایه ثروت و تجمل که مایۀ ناز عده‌ای بود، از درد دنیا و ستم اغنیا، رنج می‌بردند.

ازین جهت هم کتاب هزار و یک شب یکی از منابع عمدۀ مطالعه و تحقیق در فرهنگ مردم برای شناخت جزئیات حال و روزگار عوام و خواص آن روزگارانست، الا آنکه افسانه‌های کتاب غالباً رنگی از مبالغه و گزاف بدانها زده است. اینها همه آگاهی‌هایی‌ست که از بررسی کتاب هزار و یک شب به دست می‌آید و انگیزه‌های اصلی نگارنده نیز در تألیف این کتاب یکی شوق شناخت فرهنگ مردم از طریق پژوهش در قصه‌ها بوده است و دو دیگر شگرفی کار زنی چون شهرزاد که پیروزیش در بیدادستیزی، فرآوردۀ کارگاه صدفه و بخت و از دولت دلفریبی و کرشمه‌ناکی نیست، زیرا از آنچه به قول می‌گوید، به فعل نمی‌کنند، بلکه زادۀ سخندانی است که سخنی دارد چون سحر و این خود جلوهایست از هوشیاری و کاردانی.

هزار و یک شب کتابی جهانی است، تقریبا همه کسانی که درباره این کتاب نوشته‌اند، یقین دارند که نمی‌توان آن را در محدوده‌ای جغرافیایی گنجاند و تنها از آن یک سرزمین دانستش. این کتاب تاکنون در ایران چاپ‌های گوناگون داشته و تقریبا همه به یک اندازه مورد توجه قرار گرفته‌اند، با این حال هنوز هم بر سر اینکه کدام چاپ یا کدام نسخه بهتر، معتبرتر و کامل‌تر است بحث هست. گذشته از همه اینها بیرون از ایران هم «هزار و یک شب» طرفداران خاص خود را داشته و منبع الهام نقاشان، فیلمسازان و شاعران و هنرمندان بسیاری بوده است.

این همه اقتباس ادبی و هنری نشان از اهمیت و طرفداران بسیار این اثر در جهان دارد. با توجه به این موضوع واضح است که خوانندگان زیادی در پی آشنایی با این کتاب هستند، اما برخی از علاقه‌مندان این کتاب، که مطالبی جسته گریخته را از این سو و آن سو درباره هزار و یک شب شنیدند، به علت مطول بودن کتاب، همیشه خواندن آن را به تعویق می‌اندازند، اما برخی دیگر بی‌درنگ چند ماه از وقت خود را صرف خواندن این کتاب می‌کنند اما باز هم ممکن است عطش آنها که کل کتاب را می‌خوانند، فروکش نکند، چون تازه با خواندن کتاب میل به دانستن تاریخچه و چگونگی گسترش آن و ترجمه شدن آن به زبان‌های دیگر و زمینه تاریخی و ادبی آن آغاز می‌شود.

ستاری تا بحال تنها درباره هزار و یک شب سه کتاب نوشته که « افسون شهرزاد» مهمترین و جامع ترین پژوهش در این باره به شمار می رود. اهمیت کار او وقتی آشکار می شود که بدانیم تعداد کتابهای دست اولی که درباره هزارو یک شب نوشته شده از شما ر انگشتان یک دست هم تجاوز نمی کند. هر کدام از این نه کتابی که تا بحال ستاری درباره یکی از قصه های کهن نوشته، برای خواننده دریچه ای است به دنیای رنگارنگ و هزار توی ادبیات کهن و میراث مکتوب فارسی.

گرچه در جای جای کتابها و نوشته های ستاری می توان به اشراف او به ادبیات قدیم و جدید ایران و فرانسه پی برد اما این همه ماجرا نیست : تسلط ستاری ، به ادبیات حتی ادبیات معاصر عرب و شعر آدونیس و شگرد رمان نویسی نجیب محفوظ و این که او حتی ادبیات روز ایران را دنبال می کند تا آنجا که مثلا رمان « پستی » زودتر از خیلی از ما اهالی ادبیات خوانده و حسن و عیبش را به خاطر سپرده ، به راستی حیرت انگیز است.