هرمس عربی؛ از حکیم کافرکیش تا پیامبر دانش

نویسنده: کوین فان بلادل
مترجم: محمد میرزایی
ناشر: نگاه معاصر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 288
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1393 - دوره چاپ: 1

کیفیت : نو ؛ جلد رویه کتاب کمی زدگی دارد.

مروری بر کتاب

در این اثر تحقیقاتی فان بلادل مراحل شکل گیری هرمس عربی را بررسی و نسبت آن با میراث یونانی، ایرانی و سریانی را مشخص می سازد. این کتاب در اصل پایان نامه دکترای نویسنده در رشته مطالعات خاور میانه در دانشگاه ییل است. وی این پژوهش را به راهنمایی دیمیتری گوتاس، تاریخ نگار پرآوازه متخصص در زمینه مطالعات یونان-و-عربی به سرانجام رسانده است. 

کتاب هرمس عربی نیز، مانند تفکر عربی، فرهنگ یونانی، به انتقال جریانی فکری به درون تمدن اسلام می پردازد. پرسش های اساسی این پژوهش را می توان از این قرار دانست:

۱) آنچه هرمسی مسلکی (hermetism) خوانده می شود به عنوان جریانی تاریخی دقیقا چه ویژگی هایی دارد، خاستگاه آن کجاست و چگونه به تمدن اسلامی وارد شده است؟
۲) آیا می توان در تمدن اسلامی جریان واحدی را با عنوان «هرمسی مسلکی» سراغ گرفت؟ جریانی که مانند تصوف یا مانند مکاتب کلامی مختلف، سرمشق های فکری خاص و واحدی را در میان افرادی مختلف در بازه ای معنی دار از زمان به طور منظم پی گرفته باشد؟

کتاب دو بخش اصلی دارد:

بخش نخست، درآمد، جایی است که نویسنده سابقه گرایش های هرمسی تا پیش از برآمدن اسلام و شکل گیری تمدن اسلامی را بررسی می کند.
بخش دوم کتاب با عنوان «تاریخ هرمس عربی» جایی است که نویسنده با دقتی شگفت انگیز سیر ایده هرمس در عالم اسلام تا سده چهارم را واکاوی کرده است.

وی کار را از نخستین نشانه های گرایش های هرمسی در مصر رومی و در یونان آغاز می کند اما به سرعت از این بخش کار می گذرد تا به فصلی برسد که برای بسیاری از خوانندگان حتما شگفت انگیز است: «هرمس در ایران ساسانی». کمبود شواهد مکتوب بازمانده از ایران ساسانی باعث می شود دست کم در نظر نخست بررسی موضوعی چنین ریز از آغاز ناممکن دانسته شود. اما واکاوی دقیق فان بلادل این مانع بسیار مهم را کنار زده است. تسلط وی بر زبان های عمده حوزه تمدن ایران و میان رودان، از جمله فارسی میانه، آرامی و سریانی، علاوه بر ریزبینی وی باعث شده است تا سرنخ های ریز اما مهمی در این حوزه بیاید.

وی در این فصل اسنادی از قبیل نوشته های روی جام ها، متون فارسی میانه، از جمله پاره هایی در دینکرد و نیز چند زایچه فارسی میانه را تحلیل و اسناد گرایش های هرمسی در ایران ساسانی را از آنها استخراج می کند. گام بعدی وی تمرکز بر دوران شاپور یکم ساسانی به عنوان دوران ترجمه برخی آثار یونانی، از جمله برخی هرمس نامه ها، به فارسی میانه است. فراز بعدی ای که دقت نظر و حوصله نویسنده را در سطحی غبطه انگیز آشکار می کند تحلیل وی از متنی سریانی است. وی این متن را در کتابخانه کمبریج یافته و از لابه لای آن، داستانی را بیرون کشیده است که نویسنده اصلی ثبت کرده: یافته شدن متنی هرمسی در مصر در دوران معاصر ساسانیان و کمک خواستن دانشمندان مصری از دانشمندان ایرانی برای کشف محتوای آن متن.

این بررسی دقیق از متنی نسبتا گنگ به شکلی تحسین برانگیز شواهدی از وجود گرایش های هرمسی در میان مغان ساسانی به دست می دهد. بخش بعدی از نخستین پاره کتاب، «هرمس و صابئیان حران»، گزارشی دقیق است از وضع و حال صابئیان در منطقه واسط. به باور نویسنده، «برای تاریخ هرمس نامه ها، کافرکیشان حرانی اهمیت ویژه داشته اند. در کنار اختربینان ایرانی که در فصل پیش از آنها بحث شد، آنان تنها گروهی اند که از داشتن آثاری منتسب به هرمس و انتقال آنها به عربی اعتبار یافته بودند. تا سده نهم، حرانیان ادعا می کردند که هرمس همان پیامبر دین آنها بوده است.» از جمله مسائلی که احتمال وجود مکتبی یونانی- هرمسی در آستانه ظهور اسلام را تقویت می کند، وجود گرایش های افلاطونی در محافل فرهیختگان این منطقه در آن زمان است. فان بلادل به طور مفصل این فضا را بررسی کرده و گرایش های افلاطونی در حران یا واسط این دوران را با رجوع به منابع تاریخی می سنجد.