نگاهی به سفرنامه ناصرخسرو

نگاهی به سفرنامه ناصرخسرو

نویسنده: فیروز منصوری
ناشر: چاپخش
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 235
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1372 - دوره چاپ : 1

مروری بر کتاب 

سفرنامه ناصرخسرو ظاهراً اولین کتاب منثور این نویسنده است که در آن، مسافرت هفت‌ساله خود را به ایران و آسیای صغیر و شامات و مصر و عربستان شرح داده است. تاریخ تألیف سفرنامه کاملا مشخص نیست؛ گرچه ظاهرا روزبه‌روز در روزنامه مسافرت خود نوشته است؛ ولی آن را ـ اگر این سفرنامه که در دست است، تلخیص متأخری از اصل سفرنامه مؤلف نباشد ـ نمی‌توان قبل از سال 455 هـ.ق فرض کرد. نویسنده در این کتاب با مداقه در مندرجات این سفرنامه و محک‌زدن مطالب آن با استفاده از معلومات تاریخی، به آزمایشی در بازنگری این اثر مبادرت کرده است.

نخستین منبع و اثر مکتوب که به سیر و سیاحت ناصرخسرو اشارت کرده، مجموعه ای است خطی شامل منتخبات دیوان های امیری معزی، اثیر اخسیکتی، ادیب صابر، نظام الدین محمود قمی اصفهانی، شمس طبسی و شاه ناصر خسرو به شماره ۱۳۲ در کتابخانه دیوان هند که تاریخ ۷۱۴ هجری قمری بر آن رقم زده اند.نزدیک به ۶۰۰ سال بر این نوشته غبار فراموشی زمان نشست تا اینکه در سال ۱۲۸۰ هجری دیوان ناصر خسرو در تبریز چاپ سنگی شد و در آن ۱۰ صفحه به شرح حال ناصرخسرو اختصاص یافت.

سفرنامه ای که هم اکنون در دست همگان قرار گرفته و چندین بار تجدید چاپ شده است مبتنی بر دو نسخه خطی است که در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود خاورشناس نامی شارل هانری اگوست شفر نخستین بار در سال ۱۸۸۱ میلادی آن را چاپ کرد. متن سفرنامه اخیر و حاضر با نوع دو نوشته قبلی فرق کلی و غیرقابل مقایسه دارد به این یکی به اقتضای زمان داستان بندی شده و با مهارت خاصی تدوین یافته است.

نخستین محققی که نسخه خطی کتابخانه دیوان هند و سفرنامه های چاپ تبریز و چاپ شفر را بررسی کرده و درباره آنها مطالبی نوشته است پروفسور ادوارد براون است. وی در تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی چنین می نگارد: درباره شخصیت وی (ناصرخسرو) افسانه های بسیار پدید آمده است و مأخذ از این افسانه‌ها غالباً شرح حال ساختگی و بی اساس اوست که در آغاز دیوان چاپ تبریز وی به طبع رسیده است.براون نوشته های دکتر هرمان اته را که از روی خلاصه‌الاشعار تقی کاشانی و هفت اقلیم امین احمد رازی و آتشکده آذر لطفعلی‌بیک برای ناصرخسرو و شرح حال نوشته است، رد می کند.

با کسب آگاهی از پیشینه افسانه‌سازی در شرح حال ناصر خسرو سزاوار است به این نکات توجه شود که سفرنامه چاپ شفر کمتر از ۱۰ سال با نگارش نسخه های مورد استفاده فاصله زمانی دارد، و نسخه خطی قدیمی تر تاکنون پیدا نشده و نسخه‌ای که اساس چاپ شفر بوده است مشهور نیست، و در تذکره ها و  مراجع نیز یادی از سفرنامه حاضر دیده نمی شود و بعد از ادوارد براون محققان دانشمندی چون دکتر غلامحسین صدیقی و احمد آتش و دخویه و پروفسور همیلتون گیپ به بعضی از نوشته‌های سفرنامهٔ حاضر خرده گرفته اند، به ویژه پژوهشگر گرانمایه آقای دکتر دبیر سیاقی ضمن تحشیه و تعلیقات ممتع و مفیدی که بر سفرنامه نگاشته اند ایراد و اشتباهات آن را نیز مرقوم فرموده‌اند. با ملاحظه این معانی صحت و اعتبار مندرجاتی از سفرنامه حاضر چندان شایسته اعتماد به نظر نمی‌رسد.