نفت ایران

نفت ایران

نویسنده: لارنس پائول الول ساتن
مترجم : رضا رییس‌طوسی
ناشر: صابرین
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 500
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1372 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

مصور

برای بسیاری از مردم غرب، دکتر مصدق شخصیتی عجیب و پیچیده بود. عجیب به لحاظ اینکه اشک‌هایش گاه و بیگاه جاری می‌شد، جسته و گریخته غش می‌کرد، و از روی تخت آهنی ساده‌اش با پیژامه پشمی و خاکستری، با میل زیاد امور مردم را اداره می‌کرد و در عین حال پیچیده و گیج‌کننده به علت موفقیت فوق‌العاده‌اش در فرار از مهیب‌ترین و غیرممکن‌ترین تقاضاها...

تولید نفت در ایران در سال 1911 شروع شد. از سال 1911 تا 1920 درآمدی بالغ بر 325 هزار لیره (معادل 6/1 میلیون دلار) از محل دریافت حق‌الامتیاز نفت نصیب ایران شد. از سال 1921 تا 1931 این مبلغ به 60 میلیون دلار رسید؛ از سال 1931 تا 1941 به 125 میلیون دلار، و از سال 1941 تا 1951 به 250 میلیون دلار رسید. در دوره حکومت رضا شاه (1921-1941) درآمد ایران از محل دریافت حق‌الامتیاز نفت بالغ بر 185 میلیون دلار بود.

درآمد حاصله از محل دریافت حق‌الامتیاز در طول کل دوره 40 ساله (1911 تا 1951) بالغ بر 113 میلیون لیره یا 435 میلیون دلار می‌شد. کل سود اعلام شده شرکت نفت انگلیس و ایران، منهای سود شرکت‌های تابعه، در طول این دوره پنج میلیارد دلار بوده است. به عبارت دیگر، فقط نزدیک به هشت درصد از کل سود محاسبه شده از سوی شرکت نفت عاید ایران شد.

گزارش بانک جهانی آشکار می‌سازد که: «بر اساس این برآوردها، شرکت [نفت انگلیس و ایران] با عدم اجرای درست و توأم با حسن نیّت تعهداتش در چارچوب امتیاز دارسی؛ و با مهندسی کردن نحوة تعویض امتیاز دارسی با قرارداد نامطلوب سال 1933، ایران را از درآمدی بالغ بر 1200 میلیون دلار [معادل 2/1 میلیارد دلار] محروم ساخت.»

با معیارهای سال‌های 1911 تا 1951، و برای کشور فقیری مثل ایران، 2/1 میلیارد دلار درآمدی غیرقابل تصور بود. مثلاً در سال 1925، کل مخارج دولت ایران فقط 20 میلیون دلار بوده است. این گزارش می‌افزاید که میزان واقعی چپاول ثروت‌ نفتی ایران به دست انگلیس به مراتب بیشتر از 2/1 میلیارد دلاری است که بر اساس آمار و ارقام منتشره از سوی خود شرکت برآورد شده است....

این کتاب را دارای برجستگی‌های بسیار در مقابل دیگر آثار نگاشته شده در این زمینه می‌داند و از دلایل آن به دسترسی ساتن به اسناد شرکت نفت انگلیس و ایران اشاره می‌کند که در آن زمان چنین امکانی برای هر کسی میسر نبود.کتاب دو سال پس از کودتای ۲۸ مرداد نگاشته شده و اولین نوشته‌ای است که از اسرار پیچیده و روابط طولانی نفت انگلیس و ایران در سطحی جهانی پرده برمی‌دارد.

انتشار این کتاب در آن سال‌ها ضربه شدیدی به سیاست‌گذاران شرکت نفت و طرفداران آنها در وزارت خارجه بریتانیا وارد کرد. از این رو نسخه‌های این کتاب در سال ۱۹۵۵ جمع‌آوری شد و جز جلدهایی معدود در کتابخانه‌های مهم، نسخه دیگر از آن باقی‌نماند. 

در این کتاب نگارنده می‌کوشد داستان رابطه شرکت نفت انگلیس و ایران را از یک سو و رابطه دولت و مردم ایران را از سوی دیگر تعقیب کند. کتاب درصدد بیان تاریخ نفت در ایران نیست و توجهی به دستاوردهای تکنیکی شرکت نفت ندارد. بلکه بر این باور است که در دیدگاه روابط بین‌الملل خطاهای زیادی وجود دارد و تنش‌های گسترده جهان و اغتشاشات موجود از این واقعیت ناشی می‌شود.