نظام حکومت ایران در دوران اسلامی

نویسنده: مریم میراحمدی
ناشر: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 390
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1368 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب

پژوهشی در تشکیلات اداری ، کشوری و لشگری‌ ایران‌ از عصر مغول‌ تا پایان قاجار

بَرید، از سازمان‌های اداری در حکومت‌های اسلامی بود، این سازمان وظیفه ارتباط میان مراکز حکومت و ولایات و تسریع در گزارش اخبار و رویدادهای مهم سیاسی، ارسال نامه‌ها و پیام‌ها، حمل و نقل کالاهای دولتی و گاه خصوصی، به مقصد رسانیدن ماموران، و ابلاغ فرمان‌های حکومتی را بر عهده داشته است.

برخی معتقدند که تأسیس دیوان برید در اسلام به ابتکار ایرانیانی بوده است که به اسلام گرویده بودند و در مراکز خلافت ( مدینه و کوفه و شام ) می زیستند؛ و عده ای برید جهان اسلام را در سده های نخستین، بیشتر بر گرفته از تشکیلات مشابه روم شرقی می دانند که ابتدا در شام و مصر معمول شد.

سامانیان (۲۷۹ـ۳۸۹) به تشکیلات برید در خراسان و ماوراءالنهر نظم بخشیدند. در زمان نصر بن احمد یکی از دیوان‌های مرکزی بخارا دیوان صاحب برید بود، تمام شهرها خبررسان و صاحب برید داشتند و حوادث مهم بیدرنگ به مرکز اطلاع داده می‌شد. متز به «فرمانی» اشاره کرده است که در آن از ویژگی‌های بایسته صاحب برید سخن به میان آمده است: او باید شکایات را بشنود و درباره آن‌ها داوری کند؛ ازین رو لازم است که به تمام مسائل شرعی واقف باشد؛ همچنین زاهد و متقی و دانا و راستگو و نیک سیرت و خیرخواه همه باشد و هنگام بیان واقع کلیه جوانب را در نظر بگیرد.

نکته جالب در این مطلب، وظیفه داوری صاحب برید است؛ با وجود این، وظیفه «آمری» که در راس تشکیلات برید قرار داشت، خبررسانی به مرکز حکومت بوده است نه رسیدگی به امور قضایی، مگر آن‌که این مطلب را چنین تفسیر کنیم که مامورِ دریافت گزارش‌های محرمانه، در موارد اتهام و شکایت، برای روشن شدن موضوع، مکلف بود که عریضه‌ها را بخواند و اسناد را بررسی کند و نظر خود را به سلطان اعلام نماید. بر این اساس، نظر وی به منزله حکم حاکم تلقی می‌شد. چنانکه بخش آخرِ مطلب نشان می‌دهد، همین امور در حیطه صلاحیت صاحب برید نیز بوده است. ظاهراً مهم‌ترین وظیفه برید در زمان سامانیان، گرفتن و رساندن اخبار به گونه آشکار و نهان بوده است.

در روزگار‌ هارون الرشید، دیوان برید با راهنمایی و درایت برمکیان نظمی تازه یافت و در مرکز همه ولایات سازمان برید تاسیس شد. اما ابویوسف قاضی، تشکیلات برید عصر خود را به سبب عدم صلاحیت متصدیان آن و تبانی آن‌ها با والیان و قاضیان و ماموران مالی، مختل دانسته است.دیوان برید در این دوران یکی از ادارات خاص بود و بررسی اوضاع و جریان امور، نظارت بر ماموران عالی‌رتبه ولایات، تنظیم اخبار و گزارش آن‌ها به مرکز، و نیز حمل و نقل وسایل متعلق به دولت و کاخ، و اعزام ماموران را به مقصد بر عهده داشت.

رئیس دیوان، صاحب برید نامیده می‌شد و از میان افراد معتبر و معتمد انتخاب می‌گردید؛ ازینرو گاه خلفای عباسی خود ریاست برید را بر عهده می‌گرفتند و بر اوضاع و احوال مملکت اشراف می‌یافتند و در دوره برخی خلفا شبکه مخفی جاسوسی گسترش می‌یافت، چنانکه مامون عده بسیاری را، در کسوتِ مبدل، به جاسوسی گمارده بود. گاه برای ارسال اخبار از کبوتران نامه‌بر هم استفاده می‌شد و مقارن حکومت مقتدر آنگاه که فاطمیان آهنگ تصرف مصر کردند، وزیر او، علی بن عیسی (متوفی ۳۳۴) شتران جمازه از بغداد به مصر فرستاد تا به وسیله برید از رویدادهای روزانه آگاهی یابد.