ناصرخسرو لعل بدخشان

ناصرخسرو ؛ لعل بدخشان

نویسنده: آلیس سی. هانسبرگر
مترجم: فریدون بدره ای
ناشر: فرزان روز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 345
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1380 - دوره چاپ: 1

کیفیت : نو ؛ لبه روکش سائیدگی مختصری  دارد

مروری بر کتاب 

تصویری از شاعر، جهانگرد، و فیلسوف ایرانی

ناصر خسرو، یکی از زبردست‌ترین اندیشمندان اسماعیلی و شاعری چیره‌دست در زبان پارسی، حدود هزار سال است که علاقه و توجه جمع کثیری را از ستایشگران تا منتقدین به خود جلب کرده است. ناصر خسرو، به عنوان نویسنده‌ای که به خاطر اشعار آمیخته با هنر و فلسفه‌ اش از وی تقدیر می‌شود و جهانگردی که به واسطه‌ی شرح و تفصیلِ دقیقِ سفرنامه‌اش درباره‌ی خاور میانه در قرون وسطی محل اعتماد است، هنوز یکی از چهره‌های جذاب در تاریخ و ادبیات مسلمین است.

ناصر خسرو در سال ۳۹۴ / ۱۰۰۴ در خراسان، استان شرقی ایران، زاده شد و در دربار غزنویان و سلجوقیان مقام و منزلتی یافت. در میان این جاه و مقام و شکوه، او شروع به پرسشگری درباره‌ی پیرامون خویش نمود و جستجوی حقیقتی را آغاز کرد که صورت بیرونی زندگی او را متحول ساخت. وی پس از تجربه‌ی یک بحران روحی (که وی به زبان شاعرانه‌ی زیبا و نثری لطیف آن را نقل می‌کند)، تشیع اسماعیلی را برگزید و به قصد حج سفری به جانب مکّه را آغاز کرد که هفت سال به طول انجامید. او سه سال از این ده سال را در قاهره گذراند که آن زمان تحت حکومت خلفا و امامان فاطمی بود و در آنجا وی به سمت حجت یا رییس دعوت اسماعیلی در خراسان منصوب شد. پس از رسیدن به خراسان، ناصر خسرو با تعقیب و آزارهای شدیدی مواجه شد که وی را مجبور به پناه جستن در نقطه‌ای دوردست در کوهستان های پامیر در بدخشان نمود (که امروزه بخش‌هایی از تاجیکستان و افغانستان فعلی هستند) و در آنجا بیشتر آثاری را که ما امروزه از وی می‌شناسیم تصنیف نمود.

این اثر که نخستین مطالعه‌ی جامع از آثار ناصر خسرو به زبان انگلیسی است، مسیر سفر هفت ساله‌ی وی از آسیای مرکزی به سوی شمال ایران تا اورشلیم، قاهره، مکه و سپس بازگشت به وطن در ایران را دنبال می‌کند. دکتر هانسبرگر با ارجاعات فراوان به روایت خودِ ناصر خسرو از سفرش و اشعار و فلسفه‌ی وی روایتی فوق العاده خواندنی و دقیق از نبوغ این مرد اهل قلم و ادب عرضه می‌‌کند. خواننده از گزینش غنی سخنانِ خود ناصر که بسیاری از آنها در این کتاب برای نخستین بار به انگلیسی ترجمه شده‌اند، تصویری کامل از این چهره‌ی پر احساس، تعهد عمیق وی به عقیده‌اش، عشق وی به وطن، و پیگیری بی‌دریغ وی در فضیلت پیدا می‌کند. این خصایل شخصی پیشینه بشری فردی را تشکیل می‌دهند که به سبب نبوغ ادبی و ذهن خلاقش شناخته شده است.

این کتاب به دوازده فصل تقسیم شده است که وی را در مراحل مختلف زندگی‌اش و توقف‌های وی در طول سفرش تعقیب می‌کند و در طول راه برای مداقه در مشخصه‌های خاص فلسفه‌ی اسماعیلی وی درنگ می‌نماید. این اثر نگاهی کلی و وسیع به زندگی و نوشته‌های ناصر خسرو دارد و شامل توصیفی مختصر از هر یک از متون مصحَّح وی و حاوی اشعار، سفرنامه و متون فلسفی وی است. این اثر به دقت اظهارات مهمی را که سایر نویسندگان درباره‌ی زندگینامه‌ی او در طی هزاره‌ی گذشته نوشته‌اند و صحت و اعتبار آنها را بررسی می‌کند.

این کتاب همچنین به بررسی نوشته‌های خودِ ناصر خسرو می‌پردازد تا توجه فراوان وی را به جهان فیزیکی پیرامونش و بهبود استعدادهای بشری به تصویر بکشد. این اثر همچنین خواننده را با نمونه‌هایی از مهارت و مضامین شاعری وی همچون کاربرد خرد در زندگی به جای ملامت کردن تقدیر برای مصایب آشنا می‌کند. با ردیابی تحول شگرف در زندگی ناصر خسرو، وقتی که او به این نتیجه می‌رسد که شاعری دربار یا دبیری برای او شغلی فرومایه است، این کتاب نشان می‌دهد که چگونه سفرهای وی به شکل‌گیری کار وی و ارتباط تنگاتنگ میان سیر و سلوک در زندگی وی مربوط است.

سفرهای طولانی وی شامل توصیفی از اورشلیم و عظمت قاهره‌ی عصر فاطمی است. ناصر خسرو به زحمت می‌تواند حق ستایش از قاهره و خلیفه و امام فاطمی را ادا کند: از سخاوتی که نسبت به محققینی چون او مرعی می‌شود گرفته تا سیاست‌های اندیشمندانه و خردمندانه‌ی قضات حاکم و نیروهای نظامی، و از پارچه‌های طراز زیبایی که در شهر تنیس تولید می‌شوند گرفته تا مدیریت دقیق دیوارها و ساختمان‌های خود شهر. زیارت وی از مکه تنها بر عمل حج متمرکز نیست بلکه بر اهمیت درونی حجی برای روح و جان تأکید دارد.

این کتاب دوره‌ی‌ تصدی مقام حجت خراسان و توسط ناصر خسرو و تهدیدهایی بعدی علیه جان وی و سپس بر گزیدن تبعید را در بر می‌گیرد. با تأمل در تب و تاب احساسات خود شاعر، این اثر با نقل نمونه‌هایی فراوان از اشعار وی، برخی از مایه‌های آشفتگی وی را به نمایش می‌گذارد و در عین حال خوش‌بینی و یقین وی را که این متفکر اسماعیلی را در اوقات ناامیدی حفظ کرده است نشان می‌دهد و بر منابع قوت معنوی و اعتقاد وی که مشتاقانه برای جهانیان تبلیغ نمود تکیه دارد.

عنوان این کتاب، لعل بدخشان، از یک سو به منطقه‌ی تبعید ناصر خسرو و از سوی دیگر به لعل‌های مشهور بدخشان اشاره دارد، اما از طرفی به فهم خود وی از ارزش هر فرد، و فطرت انسانی و چیزی اشاره دارد که نهایتاً در زندگی آدمی مهم است. وقتی که از او می‌پرسند که چرا در نقطه‌ی دوردستی چون درّه‌ی یمگان زندگی می‌کند، پاسخ می‌دهد که هیچ کس لعل را از آن رو که در معدنی آلوده قرار دارد و یا درّی را به خاطر اینکه از میان صدفی لزج بر آمده است، خوار نمی‌شمارد. یعنی، محیط یا منشاء کسی ارزش و گوهر ذاتی او را تعیین نمی‌کنند. بدین تعمیم، لعل همچنین نشان می‌دهد که چه چیزی خوب است، و چه چیزی در تن آدمی، یعنی جان و روح، وی جاودان است.

برای ناصر خسرو، جان هم در جهان معنوی و هم در جهان مادی کار می‌کند و در هر فردی جان هر کسی است که مسؤولِ حال و امید برای آینده است. این کتاب برای خوانندگان عام و تحصیل کرده نوشته شده است و برای دانشجویان و محققین مطالعات اسماعیلی و ادبیات فارسی و همچنین افراد علاقه‌مند به اندیشه و فرهنگ اسماعیلی، ادیان جهان، ادبیات، تاریخ قرون وسطی و جهانگردی جذاب خواهد بود.