منتخب التواریخ معینی

منتخب التواریخ معینی

نویسنده: معین الدین نطنزی
به کوشش: ژان اوبن
ناشر: خیام
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 490
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1336 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت ؛ درحد نو

مروری بر کتاب 

منتخب التواريخ معينى، اثر معين‌الدين نطنزى متعلق به قرن 9ه.ق است كه به زبان فارسى پيرامون دولت‌هاى ايران نوشته شده است. كتاب شامل وقايع عمومى عالم از زمان هبوط آدم تا مرگ تيمور؛ يعنى سال 807 ه/ 1404- 1405‌م است با پاره‌اى از حوادث مربوط به سال‌هاى بين 807 و 816 ه/ 1404- 1413‌م و اين سال 816 ه/ 1413 تاريخ تأليف كتاب است كه در شيراز انجام گرفته است.

بلوشه، منتخب التواريخ معينى را خلاصه خشكى از كتاب جامع التواريخ رشيدالدين فضل‌اللّه مى‌داند؛ امّا اين ادعا عارى از صحت است؛ زيرا حتى در فصول مربوط به وقايعى كه از زمان حيات مؤلف دور است، اشاراتى وجود دارد كه خاص همين كتاب است.

قسمت بسيار جالب توجه كتاب بخش راجع به وقايع نزديك به زمان مؤلف؛ يعنى وقايع محصور بين قرن هفتم و قرن نهم هجرى/ سيزدهم- پانزدهم ميلادى است؛ كه اين موارد شامل، تاريخ ملوك ايران جنوبى معاصر مغول، تاريخ مغول ساكن منطقه جنوبى روسيه فعلى، تاريخ مغول آسياى مركزى، تاريخ سلسله سلاطين ايران كه پس از مغول در ايران سلطنت كرده‌اند و تاريخ تيمور مى‌باشد.

در سال 817 ه/ 1414‌م كه شاهرخ، ميرزا اسكندر را برانداخت، مؤلف كتاب را از آغاز تا پايان تجديد نظر كرد و ناگزير به حذف و تغيير قسمت‌هايى شد كه در آن اسكندر را ستوده بود و از شاهرخ به بدى ياد كرده و كتاب را در بيست و دوم رجب 817 هجرى/ اكتبر 1414‌م در هرات به شاهرخ تقديم كرد. متن نگارش ثانوى كتاب با متن نگارش نخستين در بعضى موارد تفاوت فاحش دارد.

مورخ بزرگ و ايران‌شناس مرحوم بارتلد در چندين مقاله از كتاب حاضر كه مرجع او نسخه لنين‌گراد بوده، استفاده كرده است. در آغاز بارتلد اين كتاب را «تاريخ خيرات» تأليف محمد موسوى مى‌پنداشت؛ اما بعد بارتلد و زيمين اذعان كردند كه كتاب تاريخ خيرات با كتاب حاضر ارتباطى ندارد. و چون در نسخه‌هاى لندن و لنين‌گراد نامى از مؤلف و عنوان كتاب حاضر نيامده است، از اين‌روى بارتلد اين كتاب را «آنونيم اسكندر» ناميد. در سال 1927‌م بارتلد در مقاله‌اى اشاره كرد كه مؤلف كتاب شايد معين‌الدين نطنزى باشد كه بنا به گفته دولتشاه در دستگاه اسكندر بن عمر شيخ مى‌زيست و كتابى در تاريخ به نام او تأليف كرد.

در سال 1929‌م بارتلد در مقاله ديگرى اظهار داشت كه نسخه پاريس كه «منتخب التواريخ معينى» نام دارد نسخه‌اى از نگارش ديگرى از «آنونيم اسكندر» مى‌باشد.

با آن كه بنا به گفته روماسكويچ و ولين، غفارى در كتاب جهان‌آرا از منتخب التواريخ معينى (آنونيم اسكندر)، بدون اين كه نامى از آن ببرد استفاده كرده است، و نيز با آن كه غفارى در كتاب ديگر خود به نام نگارستان از تاريخ ديگرى به نام تاريخ واسط جعفرى كه يكى از مراجع او بوده است، نام مى‌برد؛ مع ذلك هنوز دليل قاطعى بر يكى بودن اين دو كتاب موجود نيست و نمى‌توانيم تاريخ واسط جعفرى را همان تاريخ آنونيم اسكندر (يعنى منتخب التواريخ معينى) بدانيم؛ بلكه برعكس كتاب «تاريخ واسط جعفرى» با «تاريخ جعفرى» محفوظ در لنين‌گراد يكى است.

درباره ارزش واقعى منتخب التواريخ معينى تا قبل از انتشار تواريخ ديگرى كه مؤلفين آن از مردم فارس بوده‌اند، نمى‌توان قضاوت كامل كرد. از اين نوع تواريخ دو جلد تاريخ خطى در لنين‌گراد محفوظ است: يكى تاريخ جعفرى مذكور در فوق و ديگرى فردوس التواريخ تأليف مولانا خسرو ابرقوهى. علاوه از اين دو كتاب، غفارى از كتاب سوّمى به نام تاريخ قاضى قوام‌الملك ابرقوهى نام مى‌برد. اما هيچ گونه نشانه‌اى از نسخه كتاب اخير در هيچ يك از فهارس نسخ خطى فارسى تاكنون به نظر نرسيده است؛ ولى چون منابع ايرانى درباره نسخه‌هاى خطى هنوز خوب شناخته نشده است و تنها آن قسمت از منابع مربوط به عصر تيموريان كه در هرات تأليف يافته تا اندازه‌اى معرفى شده است، احتمال دارد كه در ايران يك رشته از تواريخ تأليف شده، در فارس يا يزد مربوط به اين عصر به دست بيابد.

مؤلف كتاب حاضر كه كتاب خود را در شيراز نوشته، اطلاعات بى‌سابقه‌اى درباره ايران جنوبى به دست مى‌دهد و علاوه بر ذكر كليه موادى كه در «مجمع الانساب» محمد شبانكاره‌اى وجود دارد، مطالب ذى‌قيمتى بر آن‌ها مى‌افزايد. منتخب‌التواريخ معينى (آنونيم اسكندر) مورد استفاده چندين خاورشناس كه در تاريخ ايران جنوبى تحقيقاتى كرده‌اند، واقع شده است. بايد گفت اين كتاب نيز براى تحقيق درباره تاريخ آسياى مركزى سودمند است.