مقدماتی بر تاریخ ادب عرب

نویسنده: صدرالدین محلاتی شیرازی
ناشر: دانشگاه پهلوی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 360
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1357 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو ؛ بر روی آرم دانشگاه پهلوی خط کشیده شده

مروری بر کتاب 

ادبیات عربی (ادب عربی) به متون نظم و نثری و عامیانه‌ای گفته می‌شوذ که به زبان عربی نگاشته یا سروده شده باشد. پیش از اسلام ادبیات عربی عمدتاً منحصر به اشعار قبیله‌ای بود که نوشته نمی‌شد و سینه به سینه نقل می‌شد تا اینکه با شکلگیری خط عربی و ظهور اسلام و توجه به فرهنگ و دانش، عصر رونق و شکوفایی آن آغاز شد. بسیاری از آثار منظوم و منثور عربی از ایرانیان است و ادبیات عرب از فرهنگ ایرانی تأثیر بسیاری پذیرفته‌است و در عین حال بر زبان و ادبیات فارسی نیز بسیار تأثیرگذار بوده‌است.

عرب‌ها قبل از اسلام و قبل از تدوین علوم ادبی، شعر و خطابه و سخن‌وری و نامه نویسی داشتند و چون ملکه لغت در طبیعت آنان وجود داشت، نیازی به علوم ادبی احساس نمی‌کردند. ولی نزول قرآن و احتیاج به فهم و تفسیر آن و نیز گسترش سریع ممالک اسلامی، باعث شد مسلمین، لزوم تدوین علوم ادبی را بیابند. چرا که اکثریت مسلمانان که از سرزمین‌های غیر عربی بودند، در قرائت قرآن به خطا می‌رفتند.

مورخان، عموماً اتفاق دارند که ابوالاسود دوئلی (م ۶۹ هـ .ق) علم نحو عرب را وضع کرده است. او خود نقل می‌کند که اصول علم نحو را از امام علی ـ علیه‌السّلام ـ فراگرفته است و هم او بود که بعدها علامات و حرکات را تعیین کرد. نیاز بیشتر مسلمانان غیر عرب، به فهم عربی، موجب شد که بیشتر اشخاصی که به تدوین علوم ادبی عرب پرداختند غیر عرب باشند.

شعرای عرب را به چهار رشته شعرای جاهلیت، شعرای مخضرمین، (از ظهور اسلام تا آخر بنی امیه)، شعرای مولدین در زمان عباسیان و بالاخره محدثین تقسیم کرده‌اند. دسته اخیر پس از انتشار فلسفه و کلام در عالم اسلام شکل گرفتند و لذا اشعار آنان رنگ و بوی جدلی و حکمی گرفته است. متبنی به معری و شریف رضی از شعرای معروف این گروه هستند.

دوره ی جاهلی

دوره ی جاهلی كه مربوط به زمان قبل از اسلام است ، دوره ایست كه در آن زندگی اعراب بسیار ساده و ابتدایی و خالی از فرهنگ و تمدنها بوده است و شاعران نیز برای سرودن شعر موضوعاتی جز چیزهای ساده ی اطراف خود اخلاقی بوده است .
بادیه مثل مدرسه ای بود كه شاعران جاهلی در آن پرورش می یافتند . آنها معتقد بودند كه هر شاعری را شیطانی است كه شعرش را به او القاء می كند .

همچنین برای هر شاعری یك راوی بود كه مانند شاگرد در كنار معلمش زندگی می كرد و سبك او را پیروی می كرد و شعرش را منتشر می ساخت . شعر جاهلی وحدت تألیف نداشت . شعر جاهلی با ایستادن در اطلال و آثارخانه محبوب و ذكر خاطره های گذشته و بیان حوادث راه در كنار ناقه اش و پایان ناگهانی همراه می باشد . عاطفه شاعر جاهلی بسیط بوده است و دامنه خیال او چندان وسیع نیست .شعر جاهلی ما را از اوضاع اجتماعی ، سیاسی ، تاریخی و اقتصادی آن دوران آگاه می كند . همچنین یكی از منابع مهم تاریخی برای آگاهی از اوضاع قبل از اسلام است و عنوان « دیوان العرب » شایسته ی آنهاست .

اغراض شعر جاهلی

1 – وصف : آنچه شاعر حس می كند از زمین و آسمان و موجودات دیگر كه بیشتر پدیده های محیط خود اوست . مانند : منازل ، مسافرت ، بیابان پیمایی و صحرا نشینی . اما وصف در شعر ، غرض مستقلی نیست ، بلكه آن را ابزاری برای رسیدن به هدف اصلی خود می داند كه بتواند عواطف و احساسات مخاطب را تحریك كند .
2 – مدح : ثنای قبیله و پهلوانان میدان كارزار و یا فردی كه در حق شاعر نیكی كرده است از موضوعات مدح در شعر جاهلی می باشد . مدح از ابواب مستقل شعر بوده و موضوع آن تفاخر به ارزشهای حاكم بر زمان جاهلی است .
3 – رثاء : از مقاصد اصلی شعر است و ماده ی آن همان صفات و خیال پسندیده ی آن زمان می باشد . شاعران در این غرض از عاطفه ای حزین و دردناك پس از مرگ و اظهار نا آرامی و تحیر درباره ی حقیقت هستی برخوردارند .
4 – هجاء : سلاح برّنده شاعر جاهلی است و گاه به منافره یعنی حكم به برتری فردی یا قبیله ای كشانده می شد . شاعر جاهلی در هجاء به عیوب جسمانی و اخلاقی نظر دارد .
5 – فخر : موضوعات فخر در شعر جاهلی ، شجاعت ، كرم ، بخشش ، جوانمردی و كمك به مستمندان می باشد . البته افتخار به اصل و نسب ، شرب خمر و اعمال غیر اخلاقی از تاریكیهای شعر جاهلی نیز محسوب می شود .
6 – غزل : اساس شعر جاهلی تغزل است . ذكر زن در قصیده با نامهای مختلف مانند : عنیزه ، سلمی ، عبله . .. دیده می شود . غزل مجونی و اباحیگری كه تصویری از دنیای غیراخلاقی آنان می باشد ، در شعر اكثر شاعران جاهلی دیده می شود . غزل بادیه یا عذری و عفیفانه اندك بود و فقط در شعر بعضی مانند « عنتره » دیده می شود .
7 – خمر : وصف شراب ، كیفیت آن و تأثیرش بر روان شاعر جاهلی نیز از اغراض شعر جاهلی است .
8 – زهد و حكمت : زهد و حكمت شاعر جاهلی بر اساس تجربه و گذر زمان و نیز معاشرت شاعر با بزرگان می باشد . عبارت كوتاه و حكیمانه ی شاعرانی مانند « زهیر » نشان از تأمل و تفكر و تجربیات شاعر در زندگی می باشد .

نخستین شاعر جاهلی مهلهل است كه در شعر رثاء مهارت و استادی داشته است .شاعران صعالیك ، شاعرانی هستند كه به جوانمردی و شجاعت معروف بوده و غالباً زندگی خود را در كوهها و دره ها با غارت اموال ثروتمندان سپری می كردند . معروفترین شاعران صعالیك عبارتند از « شنفری » « تأبط شرا » « عمروة بن الورد »

معروفترین زن شاعر « خنساء » كه شهرت او در فن « رثاء » می باشد. اشعارخنساء در رثای  برادرانش « صخر » و «‌معاویه »‌است . شاعران مكتب مضری آنانی بودند كه بیشتر بر امور حسی تأكید دارند . معروفترین آنها عبارتند از « اوس بن حجر » « نابغه ذبیانی » « زهیر بن ابی سلمی » « حطیئه » كه این شاعران را اصحاب « حولیات » نیز نامیده اند .

عصر اسلامی 

این عصر با حضور اسلام ( 622م ) آغاز می شود و تا زمان به قدرت رسیدن معاویه ( 40 هجری ) ادامه می یابد . در این دوره با استقرار نظام اسلامی ، بیشتر همتها مصروف آموختن و تفسیر قرآن و جمع آوری حدیث گردید و عنایت به شعر با توجه به مضامین آن كه عموماً در اسلام مورد قبول و پذیرش نبود كم شد و به جای آن ضرورت نشر و تبلیغ دین جدید رونقی چشمگیر به خطابه بخشید . پیامبر اكرم ( ص ) و امام علی ( ع ) مشهورترین خطیبان این عصر می باشند .

كعب بن زهیر ، حسان بن ثابت ، ابوذویب هذلی و خنساء نیز مشهورترین شاعران این عصرند كه به دلیل درك عصر جاهلی و اسلامی مخضرم خوانده می شوند . كعب بن زهیر ، پس از ظهور اسلام به هجو پیامبر گرامی ( ص ) و دشمنی با اسلام پرداخت و از سوی پیامبر مورد تهدید قرار گرفت و سرانجام توبه كرد و قصیده ی مشهور « بانت سعاد » را سرود و پیامبر او را بخشید .

حسان بن ثابت نیز شاعر رسول الله و اهل مدینه بود . در جاهلیت امرای شام را مدح می كرد . سپس به دنبال هجرت رسول اكرم ( ص ) با قوم خود اسلام آورد  . رسول اكرم درباره ی او فرموده است « شعر حسان از زخم تیر بر تن كافران كاری تر است» . شعر او پس از اسلام نیز فخامت دوره ی جاهلی را از دست نداد و با عناصر اسلامی در آمیخت و شعر متعهد اسلامی را به وجود آورد .انگیزه های خطابه در این عصر به دلیل ضرورت و احساس نیاز و زوال شعر گسترش یافت . همچنین كتابت به دلیل نیاز به تدوین قرآن ، اداره ی جامعه و ارتباط با دیگر ملتها توسعه یافت .

اغراض شعر اسلامی شامل : دعوت به مبادی و اصول دینی ، هجو دشمنان ، رثای شهداء و افتخار به پیروزی در مقابل دشمنان می باشد . معانی شعر اسلامی عمیق ، دقیق ، سرشار از عاطفه دینی ، روشنی و سادگی در معانی و افكار و خیال ، خودداری از غزل مجونی و هجو ركیك بود .
اسلوب شعر اسلامی : اجتناب از الفاظ غریب و مبتذل ، روانی و زیبایی سبك ، اقتباس از قرآن كریم و احادیث نبوی .