مرآت البلدان

مرآت البلدان 

نویسنده: اعتمادالسلطنه
به کوشش: پرتو نوری علاء , محمدعلی سپانلو
ناشر: اسفار
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 723
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1364 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو ؛ لبه جلد سائیدگی مختصری دارد

مروری بر کتاب 

مصور

جلد اول

مرآت البلدان کتابى است به زبان فارسى، نگاشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ملقب به صنیع ‏الدوله، از رجال علمى - سیاسى عهد ناصرى که به شرح شهرها و قرى و قصبات. در جلد اول مرآت البلدان فرهنگ جغرافیای بلاد و قرای ایرانست و بیشتر احساسش روی معجم البلدان یاقوت حموی است و از حروف ( الف ) تا ( تاء) و بلکه شهر طهران را شامل است. مؤلف بعد از آنکه به طهران رسیده به مباحث جغرافیایی خاتمه داده و کتاب خودرا با تاریخی از دوره سلطنت ناصر الدین شاه دنبال کرده است.

فی الواقع مقصود کلی، نوشتن جغرافیای حالیه نبود؛ زیرا که برای اقدام این عمل، اسباب و تدارک ضرور و لازم و مدت متمادی طول می‌کشید؛ بلکه مراد اصلی از تالیف این کتاب، نوشتن تاریخ شهرها و حوادث عظیمه که در ازمنه قدیم روی داد و...
برخی در بیان اهمیت این کتاب از آن به عنوان آیینه شهرها نام برده و آن را یکی از سودمندترین کتاب‌هایی که در عصر ناصری به زبان فارسی نگاشته شده است و نخستین کوشش به شیوه نوین در تدوین یک جغرافیای تاریخی در ایران به شمار آورده‌اند. 

اطلاعات موجود در این کتاب متعاقب بخشنامه‌ای فراهم آمد که دولت خطاب به حاکمان و فرمانروایان ایالات و ولایات ایران صادر کرد و براساس آن دانشمندان و محققان هر دیار موظف به گردآوری اطلاعاتی درباره محل اقامت خود شدند. آنان گذشته از تدوین مطالب مندرج در منابع کهن به تحقیقات میدانی در هر محل دست زدند. از مجموع این گزارش‌ها ۱۰ مجلد نسخه عظیم خطی فراهم آمد که هر بخش به خط گردآورنده بود. این دفاتر در مجلدات بزرگی جای گرفت که اکنون برجای مانده است. بنیاد تالیف مرآت البلدان بر اساس همین یادداشت‌ها و اسناد بود و اعتمادالسلطنه نیت آن داشت که یک دوره فرهنگ جغرافیایی برای ایران فراهم آورد. 

مرآت البلدان به ترتیب حروف الفبا و بیشتر بر اساس مطالب یاقوت حموی در کتاب نفیس معجم البلدان تنظیم شده، ولی مولف دیدگاه سایر جغرافی‌دانان اسلامی و ایرانی چون ابن الفقیه ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق، مولف مختصر البلدان و احمد بن ابی یعقوب ملقب به ابن واضح، مولف البلدان و ابوالحسن علی مسعودی، مولف مروج الذهب و... را نیز مورد استفاده قرار داده است. اعتمادالسلطنه برای تهیه این کتاب از برخی سفرنامه‌های سیاحان و بازرگانان خارجی نیز غافل نمانده و به حد کافی از کتاب کسانی چون شاردن و تاورنیه نقل کرده است.

این کتاب در بر گیرنده نام برخی از شهرهای ایران است: نخست شهرهای موجود و یا ویران و از یاد رفته در مرزهای کنونی ایران و نیز شهرهایی که در نوشته‌های مربوط به تاریخ ایران و کشورهای همجوار آن از آنها نام برده شده است. مولف در آغاز کتاب ابتدا بحثی در زمینه طول و عرض جغرافیایی نموده و به اقالیم سبعه که اصطلاح متعارف در نزد جغرافی دانان اسلامی است، اشاره می‌نماید. همچنین علامت اختصاری بعضی از منابع را آورده است. در ادامه به معرفی اماکن جغرافیایی، بر اساس ترتیب حروف الفبا می‌پردازد.

در جلد دوم و سوم، مولف برای تجلیل از مخدوم خود ناصرالدین شاه قاجار، به شرح سلطنت سی ساله وی که از سال ۱۲۶۴ ق. آغاز و در سال ۱۲۹۴ ق. خاتمه می‌یابد، می‌پردازد. در حقیقت این دو جلد از کتاب تاریخ است نه جغرافیا و دارای سبک و شیوه‌ای جدا از دو جلد دیگر می‌باشد. مولف این دو جلد را مآثر السلطان نام نهاده که در واقع اساس و مایه کتاب دیگر او با عنوان منتظم ناصری است. در بخش ملحقات، مولف به معرفی جوان‌رود می‌پردازد و سپس وقایع سال سی و سوم؛ یعنی سال هزار و دویست و نود شش تا دویست و نود و هفت هجری را مورد بررسی قرار می‌دهد. در بخشی که توسط مصححان با عنوان شرح حال طهماسب میرزا به کتاب افزوده شده، تصاویری چند از ناصرالدین شاه و بزرگان درباری و ساختمان‌های سلطنتی که در لابلای متن اصلی گنجانده شده بوده است، یک جا گردآوری شده و مندرج گردیده است.