مدیریت شهری نوین در ایران

مدیریت شهری نوین در ایران

نویسنده: محمد بیطرفان
ناشر: تاریخ ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 199
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1395 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب 

مصور - اسناد

تجربه انجمن های بلدی در دوره مشروطیت

انقلاب مشروطه زمینه حضور مردم در ساماندهی قلمروهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی را فراهم کرد. توده مردم بعد از قرن‌ها تحمل استبداد زمینه ظهور و مشارکت خود را در تعیین سرنوشتشان فراهم کردند. انجمن‌های بلدیه نخستین تجربه ایرانیان برای مشارکت در امور شهری بوده است.

همین امر موجبات فوق‌العاده‌ای فراهم آورد که مردم با اشتیاق بیشتری در انجمن‌ها، گروه‌ها و احزاب مختلف صنفی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شرکت کنند. آنچه مشخص است هر نظم سیاسی نیازمند ابزار و وسایلی است که تحولات سیاسی نوین را به منصه ظهور برساند. انجمن‌های بلدیه یکی از این نوع ملزومات است که به رشد و توسعه سیاسی کمک خواهند کرد.»

وجود معضلات شهری مانند کمبود مواد غذایی، نبودِ نظارت بر تناسب توزیع و نرخ اجناس به ویژه آذوقه و برهم‌ریختگی وضعیت بهداشتی و نظافتی شهرها، عامل و بستر اصلی طرح پیدایش انجمن‌های شهری در نخستین دوره مجلس شورای ملی به شمار می‌آمد. هنگام بررسی صورت مذاکرات نخستین دوره مجلس شورای ملی، به مسایل و مشکلات توده‌های شهری به ویژه مردم شهر تهران برمی‌خوریم. توده مردم شهرها برخلاف روشنفکران و طبقه متوسط باسواد در واقع برطرف‌کردن این مسایل را از مجلس نوبنیاد در واقع انتظار می‌کشیدند.

وضعیت به گونه‌ای بود که مسایل شهر تهران حتی نمایندگان مجلس را کلافه کرده، موجب شده بود مجلس به عنوان نهاد قانون‌گذاری، به جای پرداختن به مسایل مهم به ویژه در گستره ملی، به مسایل حاشیه‌ای شهر تهران درگیر شود. پاره‌ای نمایندگان به ویژه صنیع‌الدوله رییس مجلس بدین‌ترتیب تصویب قانون انجمن بلدیه و سپس بررسی دیگر مسایل کشوری را پی می‌گرفتند. قانون‌های «انجمن‌های ایالتی و ولایتی» و «انجمن بلدیه» هم‌زمان در مجلس مطرح شدند که این مساله نگرانی‌ها و دلواپسی‌های متفاوت نمایندگان را می‌نمایاند. بر خلاف نمایندگان پشتیبان طرح انجمن بلدی، نمایندگان آذربایجان، مناطق مرزی و ایالت‌های پرحاشیه، بیش‌تر به اولویت طرح قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی میل داشتند تا بتوانند از آشوب و هرج‌ومرج جلوگیری کرده، نهادی برای پیگیری خواسته‌های مردم و پیشرفت مشروطیت در ایالت‌ها‌ و ولایت‌های ایران بنیان گذارند.

قانون دوم به هر روی، ابتدا طرح و پس از چندی تصویب و قانون برگزاری انتخابات آن به ایالت‌های ایران فرستاده شد. طرح قانون بلدی در مجلس، گفت‌وگوهایی بسیار پدید آورد. این طرح چندین بار خوانده و ویرایش شد، تا این که پس از تصویب مجلس به تاریخ ٢٠ ربیع‌الثانی ١٣٢٥ به توشیح محمدعلی شاه رسید. این قانون، نظم شهری را هدف می‌گرفت. البته اگر به تاریخ دیرینه ایران بازگردیم، آگاهی‌های مستند و ثبت‌شده گسترده درباره روابط شهری و شیوه اداره و انتظام مسایل شهری در شهرهای ایران در دوران باستان نداریم؛ هرچند هستیِ نهادهای پس از ورود اسلام به ایران، آمیزشی از اندیشه‌های ایرانی را نیز در خود داشت. اندیشه‌های نظم و سامان‌دهی مسایل شهری را نخستین بار در شخصی به نام محتسب می‌بینیم که مسوولیت‌های او با وظیفه‌های شرعی، رویکردهای اسلامی و مذهبی همگام بوده است. همچنین در دوره‌های گوناگون با منصب‌هایی مانند رییس، داروغه و کلانتر در گستره اداره شهرها برمی‌خوریم که هریک مسوولیت‌هایی در شهری برعهده داشتند.

نظم شهری در میانه‌های دوره قاجار یعنی زمانه پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، به دلیل آشنایی ایرانیان با شهرهای اروپایی مساله‌ای جدی پنداشته شد. نخست، توصیف دانش‌آموختگان ایرانی دانشگاه‌های اروپایی و سپس مسافرت‌های شاه به اروپا، زمینه‌های رشد اندیشه‌های نوین اداره امور شهری را پدیدار ساخت. نهاد احتسابیه و تنظیفه در آغاز شکل گرفت که اداره مسایل شهری را عهده‌دار بود. وظیفه یادشده، در دوره ریاست کنت دومونت فرت، نخستین رییس پلیس در ایران و نگارش قانون جدید شهری به شیوه غربی، رشدی چشم‌گیر یافت. دارالخلافه تهران با کارهای کنت، نظم و آراستگی بسیار یافت؛‌ این دگرگونی در گسترش شیوه‌های نو در این زمینه‌ها و رشد خواسته‌های مردم سودمند افتاد.

منصب‌های شهری تا پیش از مشروطیت، انتصابی به شمار می‌آمدند اما پس از انقلاب مشروطیت و تصویب قانون بلدی، حوزه شهری از حکومت تفکیک شد و انجمن بلدیه با انتخابات مستقیم نمایندگان محله‌ها از سوی مردم، مستقلا سامان‌دهی امور شهری را برعهده می‌گرفت. سازوکار انتخابات نخستین انجمن بلدیه، بر خلاف مجلس شورای ملی، بر پایه رای مستقیم مردم و برگزیدن نمایندگان از محله‌های گوناگون شهر بود. این جریان به مردمی‌بودن انجمن‌های شهری بسیار یاری می‌رساند؛ تا جایی که نقش حکومت، اشراف و شاه‌زادگان در تصمیم‌گیری‌های شهری کم‌رنگ شده بود.

انجمن‌های بلدی هر شهر از ویژگی‌هایی متمایز برخوردار بودند، چنان که بعدها سرمشق دیگر شهرها نیز می‌شدند. به عنوان نمونه، نخستین تبلیغات کاندیداهای انجمن‌های بلدیه در شهر مشهد انجام گرفت. روزنامه خورشید متولی و بنیان‌گذار این ایده بود. هدف میرزا محمدصادق تبریزی (معتمدالسلطان) مدیرمسوول روزنامه، در واقع آشنایی مردم با شعارها و تجربه‌های نامزدها و سرانجام انتخابی درست براساس صلاحیت‌های نامزدها بود. شیوه معرفی و شرح حال کاندیداها جالب بود. برای نمونه یکی ازکاندیداها به نام محمد تبریزی یزدی‌زاده در شرح حال خود یادآور شده که حدود ١٧ پایتخت «دول اجنبی» را سیاحت کرده و همچنین حدود هفت سال در کشور عثمانی مباشر «عملجات تنظیفی» بوده است. نامزدی دیگر نیز حضور در اروپا و تحصیل در دانشگاه‌های آنجا را ویژگی بارز خود بیان داشته است.

انتخابات با همه مسایل حاشیه‌ای به ویژه نبودِ آگاهی‌های همگانی، در هفت شهر ایران برگزار شد و نخستین نمایندگان به انجمن‌های بلدیه راه یافتند. آگاهی ما نسبت به پاره‌ای انجمن‌ها به دلیل نبودِ اسناد و گواه‌های تاریخی از آن دوره، اندک است، با این حال می‌توان بر اساس لقب‌ها یا ویژگی‌های آن‌ها تمایل مردم را به دسته‌بندی‌های اجتماعی بازشناخت. به عنوان نمونه روحانیون ٦٠‌ درصد نمایندگان انجمن بلدیه مشهد را تشکیل می‌دادند، در حالی که بیش‌تر نمایندگان شهر رشت از طیف مجاهدان مشروطه‌خواه و طبقه مردمان عادی بودند.

بازرگانان در اصفهان، سهمی چشم‌گیر از کرسی‌های انجمن بلدیه اصفهان را به دست آورند. مردم عادی نیز در این شهر که بعدها به عنوان کامیاب‌ترین و قدرتمندترین انجمن بلدیه شناخته شد، سهمی قابل توجه از کرسی‌های انجمن به خود اختصاص دادند. در فهرست نخستین منتخبان انجمن بلدیه اصفهان، ٨٠ درصد سهم مردم عادی و بازرگانان، ١٠‌ درصد نجیب‌زادگان و ١٠ ‌درصد نیز روحانیان شهر بود. انجمن بدلیه بندر انزلی نیز به عنوان شهری که پیوندهایی بسیار با گروه‌های انقلابی قفقاز داشت، ٥٥ درصد مردم عادی، ٢٥ درصد نجیب‌زادگان و ٢٠ درصد روحانیان را دربرمی‌گرفت.

دکتر محمد بیطرفان در بررسی خود به انجمن‌های بلدیه در شهرهای اصفهان، تهران، رشت، انزلی، تبریز و مشهد پرداخته است. بیطرفان با بررسی روزنامه‌های روزگار مشروطه کوشیده است زمینه‌های ناکامی این انجمن‌ها را واکاود. وی در این بررسی برآن است ایرانیان از روزگار مشروطه تا امروز، از میزان اثرگذاری رای خود در اداره مسایل شهر و کشور آگاهی چندان نداشته‌اند.

محمد بیطرفان تاکنون در زمینه چگونگی شکل‌گیری انجمن‌های شهری در تاریخ معاصر ایران بسیار پژوهیده است. «شکل‌گیری نخستین انجمن شهری قزوین در عصر مشروطیت»، «شکل‌گیری اولین انجمن بلدی مشهد در دوره اول مجلس شورای ملی»، «شکل‌گیری و عملکرد انجمن بلدیه اصفهان در دوره‌ی اول مجلس شورای ملی» و «موانع تاریخی رشد مدیریت شهری در دوره اول مشروطه؛ تجربه انجمن‌های بلدی»، پاره‌ای نوشتارهای وی در این زمینه به شمار می‌آیند.