مدارج البلاغه در علم بدیع

مدارج البلاغه در علم بدیع

نویسنده: رضا قلی خان هدایت
ناشر: معرفت شیراز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 232
اندازه کتاب: رقعی لب برگشته - سال انتشار: 1355 - دوره چاپ: 2

کمیاب - کیفیت : در حد نو _ نو

مروری بر کتاب

در این اثر، صناعات بدیعی یا مباحث مربوط به زیبایی شناسی کهن بر حسب حروف الفبا تدوین و تشریح شده است. برای هر یک از اصطلاحات ، نمونه‌هایی از اشعار فارسی درج گردیده است.

رضا قلی خان هدایت زاده به ۱۸ خرداد ۱۱۷۹ هـ.ش در تهران و در گذشته ۲۰ تیر ۱۲۵۰ در این شهر و اصالتاً اهل مازندران است. هدایت شاعر، تذکره نویس و چهره شاخص دوران حکومت محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار است.
وی ملقب به لَلِه باشی و متخلص به هدایت بوده و پدرش از اعیان و اشراف قریه چارده هزار جریب که امروزه به شهری تبدیل گردیده می باشد. رضاقلی خان در شیراز به ادامه تحصیل در مکتب خانه ها و حوزه های علمیه پرداخته و پدرش خزانه دار محمدخان و فتحعلی خان قاجاری بوده و از سوی فتحعلی شاه به لقب امیرالشعرایی مفتخر گردید. از سوی ناصرالدین شاه نیز به ریاست مدرسه دارالفنون رسید. مدتی سفیر خوارزم در عصر حکومت ناصری گردیده که آزادی اسرای مسلمان و ممانعت از خرید و فروش آنان از جمله اقدامات وی محسوب می گردد. علی قلی مخبرالدوله و جعفرقلی نیرالملک از فرزندان وی و صادق هدایت نویسنده معروف ایرانی از نوادگان اوست.

رضاقلی خان نویسنده ای چیره دست و پرکار بود که علاوه بر آنکه اشعاری زیبا می سرود، آثار مکتوب فراوان و البته مهمی را از خود به یادگار گذاشت. برخی آثار و تألیفات وی که مکرر در زمان حیات و بعد از ممات او به چاپ رسیده و مورد استقبال عمومی قرار گرفته عبارت اند از : مجمع الفصحا ، ریاض العارفین ، انجمن آرای ناصری ، مثنوی گلستان ارم ، تکمله روضه الصفا ، سفرنامه خوارزم و ... .

نسخه چاپ سنگی و نفیس و البته منحصر به فرد کتاب ادبی مدارج البلاغه اثر نویسنده و ادیب توانمند عصر قاجاری یعنی رضاقلی خان هدایت در قطع رقعی در سال ۱۳۳۱ه.ق در چاپخانه محمدی شیراز و در ۲۳۰ صفحه به چاپ رسیده است. موضوع کتاب علم بدیع است. مؤلف سبب تألیف را در مقدمه کتابش خواهش برخی دوستان وی عنوان نموده و اظهار داشته است که این کتاب در واقع رساله ای است در علوم و فنون مربوط به بدیع برای سهولت در فهم و درک قواعد و ترتیب و اسلوب این فن که یک مقدمه و چند فصل و یک خاتمه دارد.

هدایت در مقدمه کتاب مدارج البلاغه می نویسد: «... کلام موزون و غیرموزون در هر زمان و قبل از رودکی بوده و می باشد ... شرافت نظم بر نثر نیز واضح است ... بدان که وزنی و قراری و بحری برای هر سخن موزون مقرر کرده اند ...» سپس اسامی بحرهای نوزده گانه بحر عرب و عجم را در قطعه شعری منظوم که خود وی (هدایت) سروده، آورده است. آنگاه تعریفی از واژه لفظ و سخن به میان آورده و معتقد است که «چنانکه جان و تن با هم نیکوست لفظ و معنی هم با هم نیکو هستند و از آمیزش لفظ و معنی است که بسیاری از تصنعات در الفاظ و برخی در معنی واقع می گردند و شعر و سخن باید از هر دو باشند و افراط و تفریط هر دو مذموم است ... سخن مصنوع مطبوع است و ... »

رضاقلی خان در این اثر گرانسنگ خود که حاوی اطلاعات مستند و دست اول از صنعت بدیع در شعر و نثر فارسی است، یک به یک انواع صنایع ادبی را همراه با شرح و توضیح و مصادیق نظم و نثر از آن ها آورده تا خواننده کتابش را مشتاق به مطالعه ادامه صفحات نماید. یکی از نکات حائز اهمیت و لازم التوجه در کتاب مدارج البلاغه رضاقلی خان هدایت این است که او نمونه هایی ناب و منحصر به فرد از متون نویسندگان فارسی قدیم و شعر شاعران کمتر شناخته شده را در ذیل معرفی هر صنعت بدیعی آورده است.
بنابراین مدارج البلاغه را باید یکی از منابع و مراجع مهم زبان و ادب فارسی دانست و شاید به جرأت بتوان ادعا نمود که این اثر بهترین و آخرین کتابی است که در زمینه صنایع ادبی فارسی در عصر قاجاری به نگارش در آمده است.