مختصری در تاریخ اسماعیلیه

نویسنده: فرهاد دفتری
مترجم: فریدون بدره اى
ناشر: فرزان روز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 334
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1378 - دوره چاپ: 1

 مروری بر کتاب 

سنتهای یک جماعت مسلمان

اسماعیلیه که پس از شیعیان دوازده امامی، دومین جامعۀ بزرگ شیعی را در جهان اسلام به وجود می‌آورند در بیش از بیست کشور در آسیا، افریقاآ اروپا و امریکا پراکنده هستند. این کتاب تاریخ و معتقدات جنبش اسماعیلی را از آغازهای آن تا امروز، یعنی دوره‌ای نزدیک هزار و دویست سال را پی‌گیری می‌کند.

سرآغازهای تسنّن و تشیع را که دو بخش عمدۀ اسلام هستند می‌توان به بحرانی که پس از رحلت پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، بر سر جانشینی او در جامعۀ نوپای اسلام درگرفت، ردیابی کرد؛ هر چند مبانی عقیدتی این تقسیم به تدریج طی چندین قرن تکامل یافت. با گذشت زمان، اسلام شیعی، نظریۀ اقلیتی، به گروه‌های مختلفی تقسیم شد که بسیاری از آنها عمری کوتاه داشتند. اما تشیع امامی که میراث اولیۀ مشترک چندین جامعۀ شیعی را، به ویژه دوازده امامیان و اسماعیلیان فراهم آورد، استثنایی عمده بر این روند بود.

اسماعیلیان تاریخی طولانی و پرماجرا داشته‌اند. در سده‌های میانه آنها دو بار دولتی از آنِ خود تأسیس نهادند و برای دوره‌های طولانی نقشی مهم در صحنۀ تاریخی جهان اسلام بازی کردند. اسماعیلیان در قرن دوم از تاریخ خود نخستین خلافت شیعی را به زعامت خلیفه ـ امامان فاطمی بنیان گذاشتند. همچنین در دورۀ فاطمیان کمک‌های شایانی به اندیشه و فرهنگ اسلامی کردند.

بعداً پس از شقاقی که اسماعیلیه را به شاخه‌های نزاری و مستعلوی تقسیم کرد، رهبران نزاری موفق شدند دولت هم‌بسته‌ای با دژها و قلعه‌های کوهستانی متعدد و سرزمین‌های پراکنده‌ای که از مشرق ایران تا شام (سوریه) گسترده بود، تأسیس کنند. دولت نزاری فقط در برابر یورش مغولانِ همه جا فاتح از پای درآمد. پس از آن اسماعیلیان دیگر اقتدار و اهمیت سیاسی به‌دست نیاوردند و به صورت جوامع کوچک مسلمان شیعی در بسیاری از سرزمین‌ها باقی ماندند. ولی در نیمۀ دوم قرن هیجدهم رهبران و پیشوایان روحانی یا امامان اکثریت نزاریان از اختفا بیرون آمدند و فعالانه در بعضی از رویدادهای سیاسی ایران و سپس هندِ بریتانیا شرکت جستند. بعداً آنها تحت عنوان موروثی خود یعنی آقاخان شهرت و آوازۀ بین‌المللی یافتند.

اسماعیلیان تقریباً پیوسته با دشمنی اکثر سلسله و گروه‌های مسلمان مواجه بوده‌اند. در حقیقت آنان از جملۀ جوامعی بوده‌اند که در دنیای اسلامی به شدیدترین وجه دستخوش تعقیب و آزار بوده‌اند. در نتیجهآنان مجبور بوده‌اند که بیشتر اوقات در خفا به‌سر برند و تعالیم و نوشته‌های خود را پنهان کنند. در چنین اوضاع و احوالی اسماعیلیان تا چند دهۀ پیش عمدتاً بر مبنای شرح و توصیف‌های خصمانه که دشمنان آنان پرداخته بودند، از جمله نوشته‌های اکثریت تاریخ‌نگاران، متکلمان، ملل و نحل‌نویسان و اهل جَدَل مسلمان و نیز داستان‌های تخیلی که وقایع‌نگاران غربی جنگ‌های صلیبی پدید آورده بودند بررسی شدند و مورد قضاوت قرار گرفتند. صلیبیون که با نزاریان شام معارضات داشتند همچنین مسئول‌اند که افراد این فرقه را پیروان «شیخ الجبل» (پیرمرد کوهستان) بودند به عنوان «آدمکشان» در اروپا مشهور ساخته‌اند؛ نام‌گذاری غلطی که متأسفانه هنوز گاهی به وسیلۀ بعضی نویسندگان بر کلِ شاخۀ نزاری اسماعیلیه اطلاق می‌شود. همین منابع ضد اسماعیلی مبنا و پایه‌ای برای مطالعات شرق‌شناسان قرن نوزدهم دربارۀ جنبه‌های متفاوتی از جنبش اسماعیلیه فراهم آوردند.

هر آینه در قرن بیستم مطالعات اسماعیلی به‌ویژه از سال‌های 1930، بر اثر کشف و بررسی تعداد زیادی دست‌نوشته‌های اسماعیلی که در هند، آسیای میانه و یمن محفوظ مانده بود دگرگونی پذیرفت. بسیاری از این متن‌های اسماعیلی، از جمله رسالات قدیمی دورۀ فاطمیان، به‌تدریج ویراسته و چاپ شده است. قابلِ دسترس بودنِ تازۀ آثار و منابع اصیل اسماعیلی گروه کوچکی از متخصصان را که آغازگر آنان ولادیمیر ایوانوف بود، قادر ساخت که مطالعات مهمی در این زمینه به عل آورند. در نتیجۀ پیشرفت‌های جدید در بررسی‌های اسماعیلی اکنون ما شناخت و تفهم بهتری  از ماهیت واقعی جنبش اسماعیلی داریم و این شناخت تجدیدنظر اساسی در اندیشه‌هایی که قبلاً در این‌باره داشته‌ایم ضروری می‌سازد.

هدف این بررسی آن است که به شیوه‌ای پیوسته نتایج پژوهش‌های جدید را دربارۀ تاریخ و عقاید اسماعیلیان ارائه کند. با استناد و اتکا به تعداد زیادی از متون اسماعیلی و دیگر منابع اصلی و نیز آثارِ مراجع جدید، این کتاب بر آن ست که همۀ مراحل عمده و رویدادهایی را که در تحول و تکامل کیش اسماعیلی پیش آمده است، عرضه بدارد.

در پژوهش حاضر منتخبی از تاریخ و عقاید اسماعیلیه و تحولات مربوط به آنها بررسی و تبیین شده است .تنوع سنت‌های فکری و عقلانی و نهادهایی را که اسماعیلیان پدید آوردند، همچنین پاسخ آنها به مخالفان فکری خود، از موضوعاتی است که در پژوهش حاضر بدان توجه داشته است .
کتاب متشکل پنج فصل است .

فصل اول با عنوان : تاریخ و تاریخنگاری اسماعیلی، مراحل، منابع و تحقیقات، بررسی منبع‌شناسی فرقه اسماعیلیه است که در آن مراحل تاریخ و تاریخ‌نگاری اسماعیلیان، همچنین نوشته‌های ضد اسماعیلی دیگر مسلمانان، اسماعیلیه‌شناسی شرق‌شناسان و مطالعات جدید اسماعیلی ارزیابی می‌شود .
فصل دوم درباره سرآغاز و تاریخ اولیه شیعیان، سپس اسماعیلیان و قرمطیان، همچنین چگونگی شقاق اسماعیلیان و پیامدهای آن و معتقدات نخستین اسماعیلیان است .
موضوع فصل سوم، بررسی تاریخ اسماعیلیان در عصر فاطمیان تا جدایی نزاری ـ مستعلوی ـ در سال 487ه‌.ق ـ و آغاز اسماعیلیه مستعلوی است .
فصل چهارم به تاریخ اسماعیلیان نزاری ایران و اقدامات حسن صباح اختصاص دارد .اعلام قیامت یا رستاخیز، تقرب به اسلام اهل سنت و تعبیرهای خواجه نصیرالدین طوسی و اصل عقیده تعلیم و تحکیم دولت نزاری از مباحث این فصل است .
فصل پنجم که به تحولات بعد از دوره الموت اختصاص یافته شامل این مباحث است : قرنهای آغازین بعد از الموت و روابط نزاریان با صوفیه، دوره احیای انجدان در تاریخ نزاری، خواجه‌ها و اسماعیلیه ست نپت، بهراها و اسماعیلیه طیبی، تحولات جدید در جامعه نزاری .
یادداشت‌های هر فصل در پایان همان فصل آمده و صفحات پایانی نیز به اصطلاحات، کتاب‌نامه آثار فارسی و عربی، کتاب‌شناسی کلی و فهرست اعلام اختصاص یافته است .

فهرست

فصل اول: مقدمه: پیشرفت پژوهش دربارۀ اسماعیلیان
فصل دوم: سَرآغازها ونخستین تحوّلات تشیع
فصل سوم: اسماعیلیۀ نخستین
فصل چهام: دورۀ فاطمی تا سال 487/1094: «دولت» و «دعوت»
فصل پنجم: فاطمیان متأخر و اسماعیلیۀ مستعلوی
فصل ششم: تاریخ اسماعیلیۀ نزاری در دورۀ الموت
فصل هفتم: سده‌های بعد ار سقوط الموت و تحوّلات جدید در تاریخ اسماعیلیۀ نزاری