مآثرالملوک ؛ به ضمیمه خاتمه خلاصه الاخبار و قانون همایونی

مآثرالملوک

نویسنده: غیاث الدین بن همام الدین خواند میر
مصحح: هاشم محدث
ناشر: رسا
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 372
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1372 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : عالی
 

مروری بر کتاب 

به ضمیمه خاتمه خلاصه الاخبار و قانون همایونی

"مآثر الملوک " اثر خواند میر غیاث الدین بن همام الدین حسینى است که در سال ٩٠١ ق به رشته تحریر درآمده و موضوع آن بناها، موسسات، اوقاف و سخنان حکمت آمیز پادشاهان و حکما مى‏باشد. زبان کتاب فارسى است و نثر روان آن که گاه از ظرافت و صنایع ادبى بى‏ بهره نیست، نشان از پختگى و احاطه مؤلف آن بر نکات ادبى و تاریخى دارد. وى در کنف حمایت و از تربیت شدگان وزیر دانشمند امیر علی شیر نوایى بوده و براى جبران محبت‏ها و نوازش‏هاى او، این کتاب را به وى تقدیم کرده است.

پیش گفتار مصحح آغازگر و دو ضمیمه «خاتمه خلاصه الاخبار فى احوال اخیار» و «قانون همایونى- همایون نامه» پایان بخش کتاب مى‏باشند. مطالب با ذکر آثار و سخنان ملوک عجم، پادشاهان ایران باستان و حکماى متقدم (پیش از ظهوراسلام)، آغاز شده و بعد از بیان کلمات و صفات سید اصفیا(ص)، ائمه معصومین(ع)، حکام بنى امیه و بنى عباس، به تشریح و ذکر سلسله‏ه اى پادشاهى ایران و سلاطین آنها از سامانیان تا ابو الغازى سلطان حسین بهادرخان، پرداخته شده است.

بعد از ذکر نام و مختصرى از احوال و اعمال بزرگان(که نام آنها به ترتیب تاریخى آمده است)، برخى از سخنان حکمت آمیز ایشان بیان مى‏شود و مى‏توان چنین ادعا کرد که این اثر علاوه بر حکمت آمیز و ادبى بودن آن، یک کتاب تاریخى نیز مى‏ باشد. در خلال ذکر آثار و سخنان بزرگان، اشعارى که با آنها ارتباط و هماهنگى دارد، به شیوه‏ هاى حکیمانه آورده شده است.

پیش گفتار پس از شرح احوال و آثار مؤلف، توضیح مختصرى از همایون نامه و خاتمه خلاصه الاخبار را ارائه مى‌کند.

در ذکر آثار و سخنان ملوک عجم، پس از ذکر کمالات، ویژگى‌ها و کلمات پادشاهان ایران، بعضى از عماراتى که به فرمان ایشان ساخته شده، بیان مى‌شود، مانند:

کیومرث، اولین کس از طبقه پیشدادیان بود که عالمیان را به عدل و داد نوید داد. روزى پسرش از او پرسید که بهترین صفت بشرى کدام است؟ او جواب داد: کم آزارى و عبادت حضرت بارى.

هوشنگ، اولین کسى بود که شعر فارسى گفته و آهن از سنگ بیرون آورد. از سخنان هوشنگ است که: کمال محبت را در غیبت توان شناخت و اندازه عقل مردم در حین غضب پیدا شود. جمعى از مورخان بناى شهر سوس، کوفه و بابل را به او نسبت داده‌اند.

طهمورث دیوبند، اولین کسى است که خط فارسى نوشت و از کرم قز، ابریشم استخراج نمود. از سخنان اوست که: پادشاه صاحب راى باید که در حال استیلاى خشم، آن کند که در وقت رضا به تدارکقیام تواند نمود- جمشید، اولین کسى بود که علم طب را استنباط نموده وفرمان به ساخت حمام داد. از کلمات اوست که: در نزول حوادث و حدوث نوازل، نه نسب ظاهر مفید بود ونه حسب ظاهر مانع.

- ضحاک، پادشاهى بود بى باک و سفاک که تازیانه زدن، بر دار کشیدن ومثله کردن از اختراعات اوست- و....

در اینجا کمالات و نواقص پادشاهان همان گونه که در تواریخ ذکر شده آمده است.

در ذکر بعضى از آثار و کلمات حکماى پیش از اسلام، از پیامبرانى همچون آدم ابوالبشر و ادریس(ع) گرفته تا علما و حکمایى چون جاماسب و بطلمیوس و ذیمقراطیس، معرفى و سخنان ایشان بیان مى‌شود. درباره شیث آمده است که او، استاد ادریس پیامبر بود و چون بعد از فوت آدم(ع) بیت المعمور را به آسمان بردند، شیث خانه کعبه را در همان موضع بنا نهاد. از سخنان اوست که: بهترین توانگرى تندرستى و بزرگترین شادى‌ها فراخ دلى است.

لقمان حکیم، کسى است که میان حکمت و نبوت مخیّر شده و او حکمت را اختیار نمود. از کلمات اوست که: چهار صد هزار کلمه در حکمت جمع آوردم و چهار از آن برگزیدم، دو چیز را به یاد باید داشت و دو تا را فراموش باید کرد: حضرت احدیت و مرگ را به یاد باید داشت و احسانى که با خلق کنى و بدى آنان با خود را از یاد باید برد.

ارسطو، فیلسوف اکبر و معلم اول بود که فرمود: عالم جاهل را مى‌شناسد بنا بر آنکه وقتى جاهل بوده است و جاهل عالم را نمى‌شناسد براى آنکه هرگز عالم نبوده است و....

در ذکر ظهور سید انبیا(ص) و ائمه معصومین(ع)، بعد از بیان فضائل و کمالات آنها، سخنان و فرمایشات ایشان ذکر مى‌شود. در مورد رسول اکرم(ص)، آمده است که ایشان هشت صد سال و به روایتى شش صد و بیست سال پس از عیسى(ع) ظهور فرمودند- على(ع) اولین کسى است که به او ایمان آورد. از فرمایشات آن حضرت است که: خوشا به حال کسى که یاد آخرت نماید و جهت احراز مثوبات اخروى به اعمال خیر قیام نماید و قناعت کند به آنچه به او رسیده باشد- حسن بن على مرتضى(ع) را شش بار زهر دادند که پنج مرتبه آن اثر نکرد ولى در کرت ششم به ریاض جنان خرامید. ایشان مى‌فرمایند: ظالمى شبیه‌تر به مظلوم از حسد برنده ندیدم- در مورد کمالات امام حسین(ع) آمده است: روزى طعام مى‌خورد. کنیزکى بر سر وى ایستاده بود با کاسه طعام که کاسه از دست وى بیفتاد. وى خشم گرفت. کنیزک گفت و الکاظمین الغیظ. امام گفت کظمت غیظى. کنیزک گفت و العافین عن الناس. آن جناب گفت عفوت عنک. کنیزک گفت و الله یحب المحسنین. آن حضرت فرمود انت حره لوجه الله سبحانه وتعالى. و....

در ذکر اثرات و کلمات بنى امیه آمده است که:

معاویه اولین کس از اهل اسلام است که زندان ساخت و بر بریدات(نامه‌ها) دیوانى، مهر زد. از سخنان اوست که: اگر مردم بدانند که من از عفو کردن چه مقدار لذت مى‌یابم، به ارتکاب مآثم و جرایم نزد من تقرب جویند- مروان بن حکم اول شخصى است که در روز عید، خطبه را بر نماز تقدیم کرد- عبدالملک بن مروان، اول ملک از ملوک اسلام است که بخل ورزید و از امر به معروف و نهى از منکر نهى کرد- و....

در ذکر بعضى از سیر و آثار عباسیان و برخى از سخنان ایشان، بعد از اینکه مدت حکومت آنان را پانصد و بیست و سه سال ذکر مى‌کند، سخنان و بعضى از اعمال مهم آنان بیان شده است، از جمله: ابوالعباس سفاح، اولین آنها بوده و به حسن صورت از ابناى روزگار امتیاز داشت. گویند که شخصى تقریرى نزد وى فرستاد. سفاح بر ظهر آن نوشت که نزدیکى مجوى به ما به واسطه امرى که از خداى تعالى دور شوى- منصور دوانیقى، اولین کسى بود که میان آل على(ع) و اولاد عباس وحشت و نزاع افکند. از سخنان اوست که: پادشاهان از اصحاب خویش همه چیز را تحمل مى‌کنند مگر سه چیز را که آن شرکت در سلطنت، افشاى اسرار و خیانت در حرم است- مهدى بن منصور، خلیفه عدالت شعار و سخاوت دثار بود و اول پادشاهى است که اهل بحث و متکلمین را فرمود تا کتب کلامى تصنیف نمودند. و....