قراردادهای نفتی یا اسناد خیانت

نویسنده:  ابراهيم رزاقی
ناشر : روزبهان
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 85
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1358 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

نویسنده چهار قرارداد مهم نفتی را مورد نقد و تحلیلِ کارشناسانه خود قرار داده است. این قراردادهای چهارگانه عبارتند از:
الف: قرارداد دارسی 1280 (1901 ميلادي)
ب: قرارداد نفتي 1312 (1933 ميلادي)
ج: قرارداد كنسرسيوم 1333 (1954 ميلادي)
د: قرارداد كنسرسيوم 1352 (1973 ميلادي)

مولف اين كتاب، ابراهيم رزاقی كه اقتصاددان، پژوهشگر و مدرس دانشگاه است و كتاب هاي ديگري نيز در حوزه اقتصاد از وي منتشر شده است، در پيشگفتار كتاب بر اين نكته تاكيد دارد كه این چهار قراردادِ سرنوشت ­ساز، هر کدام به شکلی تاثيرات بسياري بر شرايط اقتصادي كشور داشته اند، كه البته از نظر وي وجه منفي اين تاثيرات بر وجه مثبت آنها غلبه داشته است.

بررسی چنين مواردی بروشنی نشان می دهد که قراردادهای نفتی نخستین، به هیج وجه شکل و شمایل یک «قرارداد» را نداشته اند، زیرا در همچو شرایطی، شاه حق استفاده یا بهره برداری از نفت را معمولا به یک شخص یا شرکت خاص واگذار می کرد. آن شخص یا شرکت خاص هم، یک مبلغ تعیین شده از پیش را به شاه تقدیم می کرد و او برای همیشه از صحنه قرارداد کنار می رفت. گاهی هیچ مبلغی هم پرداخت نمی شد، فقط کشور مورد نظر تعهد می کرد در ازای امتیاز داده شده، از کشور بخشنده در شرایط خاص (مثلا هجوم همسایگان) حمایت کند.

به اين ترتيب مولف نتيجه مي گيرد كه به نظر می رسد، کلمه امتیاز، مناسبتر از کلمه قرار داد باشد، اگر چه در بسیاری موارد این دو مفهوم کاملا آمیخته به هم است. كتاب براي روشن تر شدن موضوع اشاره مي كند كه سابق بر این در بیشتر قراردادها، یکی دو تبصره ویژه به چشم می خورد. مثلا حمایت از فلان حاکم یا سلطان، در لحظه بروز جنگ یا درگیری با مخالفان و یاغیان! یا عدم فروش اسلحه و ساز و برگ به دشمنان سلطان یا و ....

بنابر اين نويسنده در سرتاسر كتاب، ترجيح مي دهد از اصطلاح امتياز دارسي استفاده كند و نه قرارداد دارسي. چنانچه در اغلب اسناد نيز، امتیاز دارسی گفته می شود. به عبارت ديگر مولف به صراحت این نکته را خاطر نشان مي سازد كه آنچه میان دارسی و بزرگان قاجار گذشت، بیشتر یک امتیازنامه بود تا یک قرارداد به معنای رسمی و حقوقی آن! ولی در مورد سایر موارد، نام قرارداد، كما بيش صدق داشته است.

 نگارش کتاب، بسیار رسا و کاملا بر پايه اسناد تحقیقی و پژوهشي است. بخصوص فصل اول که به مبحث امتیاز دارسی می پردازد، جزییات زيادي را برای آگاهی مخاطب ارائه مي كند. تحلیل شرایط ایران در زمان قاجار و تشريح اوضاع اقتصادی انگلستان درآن روزگار از مواردی است که از سوی مولف با دقت و حوصله فراوان مورد ارزیابی قرار گرفته است. این ویژگی یکی از نقاط قوت کتاب است. سایر قراردادها، مثلا قرارداد کنسرسیوم در سال 1973 با ذکر موارد و تبصره های حقوقی همراه است.

يكي از نقاط جالب كتاب اشاره به اين نكته است كه در قراردادها، تبصره هایی گنجانده شده بود كه می توانست با یک سری پیچیدگی های حقوقی، کار را برای طرف ایراني مشکل سازد.ترفندهایی که به عنوان تعبیر یا تفسیر از ماده هاي حقوقی پیش می آمد، می توانست بسادگی مایه سوءاستفاده از مواد قرارداد شود. هرچند بعدها با ایجاد سازمان اوپک و تربیت مترجمان زبده و حقوقدان های حرفه ای، جلوی این سوء استفاده ها تا اندازه ای گرفته مي شود.