قرآن و عقاید اجتماعی

نویسنده: عزت الله رادمنش
ناشر: امیر کبیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 419
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1361 - دوره چاپ: 1

کیفیت : در حد نو ؛ جلد کتاب ساییده شده است.

مروری بر کتاب  

قرآن ، جامعه شناسی ، اتوپیا

بررسی «رابطه ی قرآن»، به عنوان منبع معرفت وحیانی، و «جامعه شناسی»، به عنوان علم انسانی عقلانی و تا حدودی تجربی، موضوعی است که طرح آن، به صورت خاص، نسبتاً جدید و به طور عمده به فضای معرفتی پس از انقلاب اسلامی در ایران باز می گردد. البته، این موضوع به صورت عام، سابقه ی دیرینه ای دارد و در چارچوب «رابطه ی عقل و وحی» و موضعگیری های متفاوت نسبت به آن در بحثهای معرفت شناختی، فلسفی، و کلامی هم در غرب و هم در ایران می توان نشانه هایی از آن سراغ گرفت، ولی این پیشینه مربوط به دوره ای است که هنوز علمی به نام جامعه شناسی به صورت مستقل مطرح نبوده است. بر این اساس اگر بخواهیم به صورت جدی تری به بحث بپردازیم لازم است ضمن اشاره به پیشینه ی این بحث دلایل خود را برای ایده ای که مطرح می شود ارائه نماییم.

سنت گرایان، که خاستگاه معرفت شناختی شان درون جامعه قرار دارد، به طور عمده بر پایه ی تداوم و استمرار یک جریان فکری عمده قرار دارد، که نقش یک پارادایم (الگو و سرمشق) فکری را در روند اندیشه ورزی ایران ایفا کرده است. این رویکرد، همانند رویکرد اول، تمایلی به برقراری رابطه بین این دو معرفت تمایل ندارند، ولی با این تفاوت که در این رویکرد عدم اعتقاد به علوم انسانی جدید، از جمله جامعه شناسی، موجب پدیداری این عدم تمایل می شود. در این رویکرد کلی، به رغم این وجه اشتراک، تنوع قابل ملاحظه ای را می توان مشاهده کرد. سلفی گرایی، در معنای خاص یک دیدگاه، و نقل گرایی نمونه هایی از این دیدگاه هستند، که دوری گزینی از علوم عقلی، به خصوص علوم جدید، از ویژگی های مشترک این دیدگاه هاست.
بنابراین، همانند رویکرد اول از این رویکرد هم نمی توان انتظار داشت که با این ویژگیها افراد و متفکرانی را ملاحظه کنیم که تلاشی برای بررسی رابطه ی قرآن و جامعه شناسی انجام دهند.

در حقیقت، این دو دیدگاه، به رغم تفاوت های اساسی، در نوع نگاه به موضوع فوق، به لحاظ نتیجه ای که حاصل می شود، مشترکند؛ یعنی قائل به پیوند و برقراری نسبتی بین این دو معرفت نیستند. به این ترتیب این دو رویکرد کلی را می توان دو حد پیوستاری فرض کرد که برای رویکردهای مختلف نسبت به رابطه ی بین قرآن و جامعه شناسی قابل ترسیم است.
نکته ی دیگر در این باره این که در جامعه ی ما به لحاظ میزان نفوذ در حوزه های مختلف معرفتی، همچون حوزه و دانشگاه، رویکردهای فوق از پشتوانه قابل ملاحظه ای برخوردار هستند، که این امر مانع از رشد رویکردهای دیگر نسبت به موضوع فوق، از آن جمله دیدگاهی که این مقاله ارائه خواهد کرد؛ می گردند.

اندیشه ی اسلامی در اواخر قرن اول هجری، در فقدان مؤسسین اسلام، از یک سو و پیدایش مسائل جدید ناشی از گسترش اسلام و تنوع قابل ملاحظه فرهنگی (زبانی، قومی، نژادی و... )، اقتصادی، از سوی دیگر، با چالش های زیادی مواجه شد. شکل گیری و رشد جریان های فکری، همانند اشاعره و معتزله، از این شرایط تاثیر پذیرفته اند. تفاوت این دو رویکرد را در نحوه ی پاسخگویی به این پرسش ها می توان جست. اشاعره جریان فکری است که منابع نقلی، شامل قرآن و حدیث، را برای حل مسائل کافی می دانند و خود را بی نیاز از استفاده از عقل می دانند. در حالی که معتزله عقل را، علاوه بر منابع نقلی، مؤثر در دستیابی به راه حل ها می دانند.

این اختلاف دیدگاه طی چند قرن چالش های معتنابهی را در نهادهای اندیشه ورز آن دوران به وجود آورد، ولی خود عاملی برای رشد جامعه ی اسلامی بود. گفتگو، بحث و جدل، و تضارب آرا مهمترین نقش را در شکوفایی و رشد جامعه ی اسلامی آن دوران داشته است؛ به نحوی که از این دوران تحت نام «عصر طلایی تمدن اسلامی» یاد می شود.