فرهنگ ادبیات فارسی ؛ زرکوب

فرهنگ ادبیات فارسی

نویسنده: محمد شریفی
ناشر: نشر نو
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1658
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1387 -  دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

فرهنگ ادبيات فارسی راهنمايی است برای علاقه‌مندان ادب فارسی كه در نهايت ايجاز اطلاعات لازم و مفيد اوليه را دربارۀ نويسندگان و شعرا و آثار آن‌ها، اصطلاحات ادبی، قصه‌ها و داستان‌ها، اشارات و تلميحات و فولكلور و افسانه به دسـت می‌دهد. اين كتاب را هم می‌توان مستقل مطالعه كرد و هم به عنوان مدخل و راهنمايی برای مطالعۀ ادبيات فارسی.

رواج فرهنگ مکتوب ما اگر در گذشته مدیون همت کاتبان و محرران و ناسخان و وراقان بود، در عصر جدید وام‌دار کسانی است که بنیاد نشر نوین کتاب را در کشور پی ریختند و با مجاهدت‌های نه‌چندان مأجور خود در ارتقای آن کوشیدند.

این فرهنگ هیچ داعیه‌ای ندارد؛ نه یک اثر تحقیقی سترگ است و نه دانشنامه‌ای جامع‌الاطراف؛ نه هیچ راز نامکشوفی را گشوده است و نه هیچ زاویۀ تاریکی از ادبیات ایران را روشن کرده است. فقط و فقط فتح بابی است برای ساخت و پرداخت کتاب‌های مرجع ادبی مفید و مختصر و راهنمای ساده‌ای است برای رفع نیاز آنی علاقمندان ادبیات فارسی. سعی بر آن بوده است که مجموعه‌ای از اطلاعات لازم برای دانشجویان و خوانندگان حرفه‌ای یا نیمه‌حرفه‌ای به‌صورتی مدوّن فراهم آید تا حتی‌الامکان پاسخگوی پرسش‌هایی باشد که برای ایشان مطرح می‌شود و راه را برای ادامۀ مطالعه‌‌شان هموار سازد. هم از این‌رو بنای آن بر اختصار است. دربارۀ بسیاری از موضوعاتی که در این فرهنگ آمده است، مقالات و حتی کتاب‌ها نگاشته شده که جویندۀ بیش‌خواه را جوابگو خواهد بود و آنچه در اینجا درج شده است فقط نمایی کلی در اختیار می‌گذارد.

مهم‌ترین ویژگی این فرهنگ گردآمدن اطلاعات گوناگون ادبی در کنار یکدیگر ـ از شرح احوال شعرا و نویسندگان گرفته تا معرفی آثار، اصطلاحات ادبی، قصه‌ها و داستان‌ها، اشارات و تلمیحات و ... ـ و همچنین آمیختگی فولکور و افسانه‌های عامیانه با ادبیات جدی است.

علاوه بر مراجعات موردی، خوانندۀ علاقمند می‌تواند آن را همچون کتابی دربارۀ ادبیات ایران از ابتدا تا انتها بخواند و اطلاعاتی کلی از ادبیات فارسی حاصل کند و پس از مطالعۀ خلاصه و محتوای آثار مشهور ادبی یا آثاری که ضیق وقت و دیگر گرفتاری‌ها مجال مطالعۀ آنها را نمی‌دهد ـ اگر آن خلاصه را با سلیقۀ خود سازگار یافت ـ به سراغ متن اصلی برود.

در این فرهنگ بنیاد کار بر ادبیات خلاقه و به‌ویژه ادبیات داستانی است؛ هر چند که این گرایش مانع از معرفی برخی از آثار تاریخی و دینی که واجد جنبۀ ادبی بوده‌اند نشده است. از حیث حیطۀ شمول، اگر چه پهنۀ گستردۀ ادبیات فارسی مد نظر بوده است، به ادبیات معاصر به‌ویژه پرداخته شده است تا خلأ موجود در این زمینه نسبت به بخش کلاسیک ادبیات فارسی تا حدی جبران گردد.

باید توجه داشت که حجم مقالات بیانگر میزان ارزش و اهمیت موضوع نیست، بلکه در مورد پدیدآورندگان به عوامل مختلف چون منابع بازمانده و اطلاعات در دسترس و در مورد داستان‌ها، به ساختار و کثرت یا قلّت وقایع بستگی دارد؛ از اینجاست که گاه یک داستان کوتاه فضایی بیش از یک رمان اشغال کرده است و گاه اطلاعاتی بسیار مفصل و مبسوط از نویسنده‌ یا شاعری که جایگاهی چندان رفیع ندارد موجود است و در مقابل از شرح احوال شاعر یا نویسنده‌ای گرانقدر اطلاعی در دست نیست. البته در مواردی که اطلاعات غیر ضرور با گشاده‌دستی تمام به کناری نهاده شده است.

راهنمای استفاده از این فرهنگ:

1. در حوزۀ ادبیات کلاسیک: شعر و نویسندگان مشهور ایرانی که عموماً آثاری به زبان فارسی داشته‌اند معرفی شده‌اند، با این توضیح که کسی نویسنده تلقی شده که آثارش ادبی یا مرتبط با ادبیات باشد. آثار ادبی ـ اعم از قصه و منظومه و اثر غیر ادبی منظوم (مانند تواریخ منظوم) ـ معرفی شده است و در موارد مقتضی شرحی از مضمون آنها آمده است. در مورد داستان‌هایی که کراراً به نظم کشیده شده است، مشخصات منظومه‌ها حتی‌الامکان زیر داستان اصلی آمده است. آثار غیر ادبی اعم از تاریخی یا علمی تنها در صورتی معرفی شده است که دارای ارزش و اهمیت ادبی یا زبانی یا لغوی بوده است.

تذکره‌های مهم ادبی با شرحی مختصر دربارۀ محتویاتشان معرفی شده و تذکره‌های کم‌اهمیت‌تر ذیل مقالۀ تذکره با توضیحی مجمل فهرست شده است. لغتنامه‌های مشهور به‌ویژه آنها که از حیث شواهد شعری غنی هستند و یا فضل تقدّم دارند معرفی شده است. تفسیرهای مهم فارسی که حاوی بسیاری از قصص دینی است به صورت مستقل معرفی شده و تفسیرهای کم‌اهمیت‌تر ذیل مقالۀ تفسیر یا شرحی مختصر فهرست شده است.

اساطیر ایرانی خاصه آنها که در ادبیات فارسی مورد تلمیح و اشاره قرار گرفته معرفی شده است. اشارات داستانی و تلمیحات مشهور که عموماً در آثار ادبی خاصّه شعر فارسی به چشم می خورد معرفی شده است. شخصیت‌های مهم شاهنامه فردوسی، هم به سبب شهرت فراوان و هم بدین سبب که برخی برگرفته از اوستا یا داستان‌های ملی ایران هستند و معمولاً در چند داستان نقش داشته‌اند، هر یک در مقاله‌ای مستقل معرفی شده‌اند و .... .

2. در حوزۀ ادبیات معاصر: شاعران و داستان‌نویسان و نمایشنامه‌نویسان و طنزپردازان و متقدان و پژوهشگران عرصۀ ادبیات و برخی خاورشناسان و ایرانشناسان مشهور که در زمینۀ ادبیات ایران کار کرده‌اند، با ذکر فهرست آثارشان معرفی شده‌اند. از نویسندگان نسل اول داستان‌نویسی در ایران تقریباً تمان آثار ایشان تلخیص شده است و از نسل دوم نیز عده‌ای با تمام آثار حضور دارند اما از برخی تنها یکی دو رمان تلخیص شده است. از آثار نویسندگان نسل سوم به بعد نیز نمونه‌های منتخب آمده است. از میان نمایشنامه‌نویسان بیشتر به کسانی توجه شده است که جنبۀ ادبی کارشان بر جنبۀ نمایشی غلبه دارد.

خلاصۀ تمام رمان‌های مطرح در ادبیات فارسی با شرحی که عموماً دربرگیرندۀ اطلاعاتی چون نوع، حجم تقریبی، زمان و مکان وقوع و پیرنگ داستان است در این فرهنگ آمده است. مجموعه داستان‌های مشهور یا برندۀ جایزه هر یک در مدخلی جداگانه آمده بر حسب شهرت و اهمیت معرفی شده است. در مورد مجموعه‌داستان‌های به هم پیوسته و نمایشنامه نیز مانند رمان‌ها عمل شده است. دفترهای شعر مشهور و تأثیرگذار در مقاله‌های مستقل معرفی شده است. برخی کتب پژوهشی در زمینۀ ادبیات مانند «سخن و سخنوران» از بدیع‌الزمان فروزانفر یا «تاریخ ادبیات در ایران» از ذبیح‌الله صفا یا «موسیقی شعر» از محمدرضا شفیعی کدکنی به خاطر شهرت و اهمیت خاص معرفی شده است و ... .

3. سایر توضیحات: در مقالۀ مربوط به هر پدید آورنده، تقریباً همه جا ابتدا اطلاعاتی راجع به شرح حال او آمده و سپس به ارزیابی مختصری از کارهای او پرداخته شده و در پایان آثار ادبی وی معرفی گردیده است. در مورد نام‌های قدیم ـ چون ابوریحان بیرونی و نصیرالدین طوسی ـ و نیز در مورد نامهای مستعار یا مشهوری که نام واقعی موضوع مقاله نیست ـ مثل احمد محمود یا نوذر پرنگ ـ تقدم نام خانوادگی بر نام رعایت نشده و در ردیف حرف اول نام آمده است. تاریخ انتشار برخی از کتابهای معاصر در منابع گوناگون گاه یک سال و بیشتر با یکدیگر اختلاف دارد که ناشی از اختلاف تاریخ نشر در شناسنامۀ کتاب با تاریخ ثبت شده در کتابشناسی‌ها است.

در این فرهنگ هر جا مقدور بوده، تاریخ مندرج در شناسنامۀ کتاب اصل تلقی گردیده و در غیر این صورت، تاریخ انتشار به استناد کتابشناسیها و سایر منابع ذکر شده است. مبنای اعراب‌گذاری چه در مدخل‌ها و چه در متن حصول اطمینان از درست‌خوانی بوده است و هر جا شائبۀ در میان نبوده و احتمال غلط‌خوانی وجود نداشته از اعراب‌گذاری پرهیز شده است. جز در موارد ذکر شده، محل چاپ یا انتشار تمام کتاب‌ها در تهران است. در نقل از منابع کهن و یا در برخی از اشعار، لغات کم‌کاربرد و بعضاً مهجور که ممکن است برای خوانندۀ عام ناآشنا باشد درجا معنی شده است تا نیازی به مراجعه به لغتنامه‌ها نباشد.

4. نمایه‌ها: نمایۀ تخلص‌ها و نام‌های مستعار و القاب برای سهولت بازیابی شاعران و نویسندگانی است که به نام‌های مستعار یا به تخلص خود نیز مشهور بوده‌اند و مراجعه‌کننده شاید نام اصلی آنان را نداند. دیگر از مزایای این فهرست، دسترسی سریع به نام کسانی است که فی‌المثل ملک‌الشعرا لقب داشته یا ادیب تخلص می‌کرده‌اند. نمایۀ شخصیتهای داستانی شامل قهرمانان و شخصیت‌هایی است که نام آنها یا به صورت مدخل مستقل و یا ضمن مقالات دیگر آمده است. نمایۀ آثار، مراجعه‌کننده را یاری می‌دهد تا خالق همۀ آثاری را که در متن فرهنگ آمده است بشناسد.

نمایۀ اشارات و تلمیحات و تعبیرات و توصیفات، مراجعه‌کننده را در مورد بسیاری از اشارات و تلمیحات به کار رفته در ادبیات فارسی راهنمایی می‌کند. نمایۀ معرفی نام‌های تاریخی، مراجعه‌کننده را برای اطلاع از دورۀ فرمانروایی پادشاهان و سال تولد و وفات امرا و سلاطین و حکمرانانی که در ضمن شرح حال ادبا و شعرا و یا در متن سایر مقالات نام برده شده اند در حد خود از مراجعه به منابع دیگر بی‌نیاز می‌کند و ...