فردوسی و شاهنامه سرایی

نویسنده: جلال خالقی مطلق و ...
به کوشش : اسماعیل سعادت 
ناشر: فرهنگستان زبان و ادب فارسی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1202
اندازه کتاب: پالتویی گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1390 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

دو جلد در یک مجلد

مجموعه مقالات

به مناسبت همایش بین المللی هزاره شاهنامه فردوسی

این کتاب، برگزیده ای از مقالات «دانشنامه زبان و ادب فارسی» درباره «شاهنامه فردوسی» و دیگر حماسه های ایرانی است. این مقالات به مناسبت «همایش بین المللی هزاره شاهنامه فردوسی» که به ابتکار «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» و برای بزرگداشت هزارمین سال سروده شدن «شاهنامه» در سال 1390 برگزار می شود، گردآوری و تدوین شده است.

مقالات گردآمده در این مجموعه، عمدتا مقالاتی است که از چند سال پیش به سفارش گروه تحقیقات ادبی «فرهنگستان»، برای درج در «دانشنامه زبان و ادب فارسی» نگاشته شده است. بخشی از این مقالات در سه جلد اول «دانشنامه» منتشر شده و بخشی دیگر مربوط به جلدهای چهارم تا ششم «دانشنامه» است که به تدریج و در آینده منتشر خواهد شد.

این مجموعه که بالغ بر یکصد و پنج مقاله است، در یازده بخش تنظیم شده و به طور کلی، جامع مهم ترین اطلاعات مربوط به «شاهنامه» است که سه دوره تاریخی «پیش از سرایش شاهنامه»،«سرایش شاهنامه» و« بعد از سرایش شاهنامه» را در بر می گیرد. مقالات این مجموعه به وسیله «جلال خالقی مطلق» و گروهی دیگر از پژوهشگران ایرانی تالیف شده است.

...حماسه در عربی به معنی «دلاوری»، «شجاعت»، از ریشه «حمس»، به معنی «شدت و حدت در کار»، و در ادب قدیم عرب به نوعی شعر رزمی می گفتند که در شرح افتخارات قبایل عرب سروده می شد، ولی امروزه در زبان فارسی برابر اصطلاح غربی، به معنی «منظومه پهلوانی» (از یونانی و در اصل به معنی «سخن»، «داستان»، «نظم») به کار برده می شود. و اما epos خود کهن ترین قالب منظوم نوع «اپیک» (= شعر روایی) است و اپیک یکی از انواع سه گانه شعر است؛ دو نوع دیگر یکی «لیریک » (= شعر غنایی) است، و دیگری دراماتیک » (= شعر نمایشی).

خاستگاه حماسه را سرود پهلوانی یا چکامه می دانند. سرود پهلوانی شعر روایی کوتاهی است در توصیف کارهای پهلوانی، بدون آنکه وارد جزئیات ماجرا و یا شرح درگیری شود، بلکه تنها به نکات اصلی ماجرا و گفتگوهای «دراماتیک» بسنده میکند. در سرود حماسی همچنین توجه اصلی به پهلوان است، نه به داستان.

در آغاز سده بیستم م، دو پژوهند؛ آمریکایی به نامهای میلمن پری و شاگرد او، آلبرت گرد، پس از بررسی اشعار حماسی شفاهی در یوگسلاوی، موفق به کشف شیوه بدیهه سرایی این سرایندگان شدند و به این نتیجه رسیدند که آنها هنگام بدیهه سرایی از واحدهای بیانی از پیش ساخته استفاده میکردند (نک: خالق مطلق، گل رنجهای کهن، ص ۲۸ به بعد)، آنها سپس این نظر را تا حدودی به حماسه های باستان و سدههای میانه نیز تعمیم دادند. در سالهای اخیر دو سه تن از ایران شناسان این فرضیه را درباره شاهنامه" نیز معتبر دانسته اند و خواسته اند از فردوسی گنا بیش یک گوسان بانقال بسازند، ولی چون نظر آنها تحمیلی، ساده دانه و ساده انگارانه و صرفا ناشی از شیفتگی به فرضیه بری - گرد و علاقه به عمومیت دادن اعتبار آن است، در اینجا پرداختن بدان جز به درازا کشاندن سخن سودی نخواهد داشت.

اجمالا باید گفت که اگر بدیهه سرایی از چند بیت در گذرد و به یک قطعه بزرگ یا حتی به یک داستان بکشد، حتی با آماده بودن موضوع و به کار بردن عبارات از پیش ساخته، هیچگاه ارزش ادبی بزرگی به دست نخواهد آورد و از این رو، فرضیه پری۔ گرد حتی درباره همه حماسه های شفاهی نیز دارای اعتبار یکسان نیست، بلکه اعتبار کامل آن محدود به کار گوسانهای دوره گرد و پیسوادی است که برای توده مردم حماسه سرایی می کردند...