عبرت نامه

نویسنده: محمودتقی بن علی آشتیانی,حسین عمادی آشتیانی 
ناشر: نشر مرکز
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 224
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1382 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

خاطراتی از دوران پس از جنگ های هرات و مرو 

با روي کار آمدن قاجارها بر مسند قدرت، تعاملات و منازعات ایران با افغانستان وارد مرحله جدیدي شد. این کتاب به بررسی چرائی تمرکز، توجه و نـوع نگـاه پادشـاهان قاجـار بـه افغانستان با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی پرداخته است. میتوان گفت که پادشاهان قاجار از آغاز زمامداري توجه ویژهاي به افغانستان داشـتند.

نبرد مرو در سال ۸۸۹ خورشیدی (۹۱۶ قمری) میان سپاه ازبکان به فرماندهی شیبک خان ازبک (بنیانگذار سلسله شیبانیان یا ازبکان) با سپاه قزلباش ایران به فرماندهی شاه اسماعیل یکم (بنیانگذار پادشاهی صفویان) رخ داد. در این جنگ که در نزدیکی مرو روی داد، سپاه ازبک شکست خورد و شیبک خان کشته شد. در پی این جنگ مرزهای ایران از سوی شمال خاوری به رود جیحون رسید و خراسان از دست ازبکان بیرون آمد.در قرن ۱۶ م. هرات تحت کنترل صفویان ایران قرار گرفت. در دوران صفوی هرات مهم‌ترین شهر و مرکز خراسان محسوب می‌شد. شاه عباس در این شهر به دنیا آمد و تا پیش از به سلطنت رسیدن در این شهر زندگی می‌کرد.

هرات همواره مورد طمع ازبکان بود حتی چندبار این شهر به دست ازبک‌ها افتاد. اما سلطه ازبکان بر این شهر کوتاه مدت بود و آنها از ضعف حاکمان محلی صفوی در اوایل سلطنت شاه طهماسب اول و اوایل سلطنت سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول استفاده کردند و هر بار برای مدت کوتاهی این شهر را در اشغال داشتند. گفتنی است پس از سقوط صفویان، هرات مدتی در اشغال طایفهٔ ابدالی بود و به دست نادر شاه افشار افتاد. پس از مرگ نادر، افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. در دوران معروف به بازی بزرگ ماموران بریتانیایی در هرات فعال بودند و از جدایی هرات از حکومت ایران پشتیبانی می‌کردند.

در ۱۲۴۹ ه‍. ق عباس میرزا از سوی فتح‌علی شاه قاجار مامور پس گرفتن هرات از افغان‌ها شد. مرگ عباس میرزا در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت. محمد شاه قاجار نیز کوششی برای فتح هرات کرد که ناکام ماند. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، دوست محمدخان، حاکم کابل و قندهار هرات را گرفت. نیروهای ناصرالدین شاه تحت فرمان حسام‌السلطنه هرات را محاصره کردند و در سال ۱۲۷۳ ه‍. ق (۱۸۵۷ میلادی و ۱۲۳۶خورشیدی)این شهر را گرفتند.

با تهاجم بریتانیا به جنوب ایران و پس از بحرانی شدن روابط ایران و بریتانیا، سرانجام در سال ۱۲۳۶ خورشیدی (۱۸۵۷ میلادی)، معاهده پاریس در شهر پاریس بین نماینده ایران و سفیر بریتانیا امضا شد قرار شد که نیروهای بریتانیا از بنادر و جزایر جنوب ایران خارج شوند و در عوض ایران نیز سپاهیان خود را از هرات فراخواند و استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت. پس از جنگ هرات قسمت‌هایی از شرق هریرود به بعد (شامل هرات) به افغانستان پیوست شد.

پس از مرگ دوست محمد خان و ایجاد هرج و مرج و ناامنی در افغانستان، دولت انگلیس از تخریب هرات و حمله شورشیان به آن هراسناک بود و بدلیل اینکه همچنان چشمداشت زیادی به استعمار هرات داشت، تصمیم گرفت هرات را برای مدت نامعلومی به طور امانی تحت حاکمیت ایران قرار دهد. بدین جهت رونالد تامسون وزیر مختار انگلیس در ایران در اکتبر ۱۸۷۹ (۱۲۵۸ خورشیدی) این پیشنهاد را از طرف دولت متبوعش به دولت ایران ارائه کرد.

ناصرالدین شاه و صدراعظم او حسین خان سپهسالار قرارنامه‌ی مزبور را در دولت مطرح و آن را مورد بررسی و مطالعه قرار دادند و با اطرافیان خود در باب آن مشورت کردند. از جمله ایراد عمده ای که به آن گرفته شد ذکر کلمه‌ی «امانت» در قرار نامه بود که می‌گفتند اگر پس از آنکه دولت ایران متحمل زحمت و مرارت شد و مبالغی در این راه هزینه کرد و بعد از مثلاً شش ماه دولت انگلیس تصمیم گرفت هرات را از قلمرو ایران جدا نماید چه خواهد شد؟ مذاکرات با دولت انگلیس در باب حذف این شرط از قرارنامه هم نتیجه نداد. به این جهت با آنکه ناصرالدین شاه در این باره به استخاره هم متوسل شد و استخاره هم «بسیار بسیار خوب» آمد، مدتی سرگردان و حیران بودند و نمی‌توانستند تصمیم بگیرند و بالاخره بهتر آن دیدند که آن را قبول نکنند و به مقامات انگلیس پاسخ رد داده شد.