شرق شناسی ؛ سلفون

شرق شناسی

نویسنده: ادوارد سعید
مترجم: عبدالرحیم گواهی
ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 615
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1395 - دوره چاپ: 7

مروری بر کتاب 

ادوارد سعید، منتقد و نویسنده ی ادبی و سیاسی اجتماعی فلسطینی الاصل آمریکایی، که بین سال های 1935 تا 2003 زیسته است، شهرتش را مدیون کتاب «شرق شناسی» است و در مجامع علمی با این کتاب شناخته می شود؛ به طوری که امروزه اصطلاح شرق شناسی بیشتر اشاره به اثر و گفتمان سعید دارد تا رشته ای دانشگاهی که به مطالعه ی ادبیات و فرهنگ و تاریخ شرق بپردازد. وی در دوران زندگی خود، مدافع حقوق مردم فلسطین بود و در این باره کتاب هایی نگاشت که به فارسی نیز ترجمه شده است.

سعید مسیحی آواره ای فلسطینی است که در سال 1948، قبل از اشغال بیت المقدس شرقی، ابتدا به قاهره و سپس به آمریکا مهاجرت کرد. وی دارای مدرک کارشناسی ادبیات انگلیسی از دانشگاه پرینستون و کارشناسی ارشد و دکترای ادبیات از دانشگاه هاروارد آمریکاست که تز دکترای خود را تحت نظر جوزف کنراد نگاشته است. او بلافاصله بعد از اخذ مدرک دکترا، در دانشگاه کلمبیای آمریکا شروع به تدریس ادبیات تطبیقی و زبان انگلیسی کرد.

وی همچنین در دانشگاه های هاروارد و جان هاپکینز نیز درس گفته است. سعید به زبا ن های فارسی و عربی و نیز فرانسه، ایتالیایی، آلمانی و لاتین مسلط بود و در موسیقی نیز صاحب نظر بود. در سال 1992 به سرطان خون مبتلا شد و بعد از اینکه متوجه بیماری اش شد، دوباره به دنیای موسیقی بازگشت و دست به اقدام بی مانندی زد و گروه موسیقی ای متشکل از استادان فن موسیقی از اتباع اسرائیل و فلسطین تشکیل داد که نام آن را کنسرت دو گانه ی شرقی غربی نهاد.

«شرق شناسی» در میان آثار سعید، شاخص ترین کتاب وی به شمار میرود که تا پیش از ترجمه به زبان فارسی به 25 زبان زنده دنیا ترجمه شده است و این برای خود سعید هم تعجب آور بود که چگونه کتابی که ناشران نیویورکی رد کرده بودند و از چاپ آن امتناع می ورزیدند، در مدت کوتاهی، چنین مورد اقبال جهانیان قرار گرفته است.

و در این کتاب با نگاهی به آراء متفکرانی چون میشل فوکو و آنتونیو گرامشی و آمریت دانش غرب نسبت به شرق وهمچنین قدرتی را که غرب به شرق تحمیل کرده و نیز دیدگاههای غربی درباره شرقشناسی را به چالش کشیده است. وی در بخشی از مقدمه کتاب خود درباره آن مینویسد: «شرق شناسی تاریخ فروپاشی فردی و ملی است. هدف از نوشتن، آن رهایی روشنفکران از زنجیرهای اندیشه هایی مانند شرق شناسی است.»

از سال 1993 تا زمان مرگ سعید، تمامی مقالات وی در وبلاگش منتشر می شده است. وی در مجموع حدود 150 مقاله ی آنلاین در سال های آخر عمرش نگاشته و در وبلاگش قرار داده است. تأثیر سعید در جهان غرب و شرق به این دلیل بود که مقالات وی به شکل وسیعی ترجمه و توسط لینک های گوناگونی پشتیبانی شده است. هدف کتاب سعید اثبات این نکته است که هر گونه فعالیت مستشرقان، اعم از پژوهش های تاریخی، هنری و حتی موسیقایی، ابزاری در دست استعمار و در خدمت امپریالیسم است.

واژه ی شرق شناسی اگرچه در شکل کلی خود، رشته ای دانشگاهی است که در مورد فرهنگ، تاریخ، هنر، زبان و... جهان شرق، به خصوص کشورهای اسلامی و خاورمیانه و خاور نزدیک، به مطالعه و بررسی می پردازد؛ اما در محافل دانشگاهی و علمی، این واژه بیشتر یادآور اثر ادوارد سعید یعنی «شرق شناسی» است که یکی از بنیان های نظری متون پسااستعماری محسوب می شود که آن را تحت عنوان پست کلونیالیسم می شناسیم. امروزه در فرهنگ ها، شرق شناسی اشاره به گفتمان ابداعی سعید دارد.

سعید گسترش شرق شناسی را همراه با گسترش استعمار اروپاییان می داند و اعتقاد دارد که همراه با مطالعه ی زبان، انسان شناسی، تاریخ و جغرافیا و تمامی جلوه های گوناگون مشرق زمین، شبکه ای از دانش را تشکیل می دهند که شرقی را به ذهن غربی به صورت تصفیه شده نشان می دهد و بعد از عبور از صافی دانش و قدرت ذهن غربی، با شرق شکل گرفته توسط قدرت، شناخته می شود.شرق شناسی از دیدگاه سعید، مجموع مفروضات غلطی است که اندیشه ی غرب را نسبت به شرق متأثر ساخته است. شرق با این دیدگاه «دیگربود» غرب است و از جهتی دیگر، شرق شناسی، به عنوان ساختی از گفتمان ایدئولوژیک غرب، این امکان را برای اروپاییان فراهم نموده است تا بتوانند شرق را به زیر سلطه و تصرف خود درآورد و آن را استعمار کند.

به عبارتی، غرب با شرق شناسی خود، در صدد بود تا به دیدگاه خود درباره ی شرق، مرجعیت بخشد و از این طریق، آن را تحت کنترل خود درآورد. در واقع سعید معتقد است شرق برساخته ی ذهن غربی است تا از این طریق، خود را بشناسد و بتواند توجیهی برای تسلط و هژمونی خود بر شرق ارائه کند. وی در کتابش بیشتر به انگلیسی ها، فرانسوی ها و آمریکایی ها می پردازد و به سایر شرق شناسی ها اشاره نمی کند و به نوع مواجهه ی آن ها با دنیای اسلام و به خصوص غرب معطوف می شود.

ویژگی شرق شناسی بر اساس این اعتقاد بنیان گذاری شده است که غرب بی حرف وحدیث، بر شرق برتری دارد و به دلیل اینکه شرق ناتوان از شناخت خود است، شرق شناسی می خواهد به آنان کمک کند تا خود را بشناسند. به عبارتی، شرق شناسی شرق را هم به شرقیان و هم به غربیان می شناساند. اما همان گونه که گرامشی می گوید، این شناخت موجب شکل گیری هژمونی و سلطه ی غرب بر شرق می شود و چون پتک، این شناخت بر سر شرق می نشیند و آن ها را مقهور خود می سازد.

سعید در وصف مصر بعد از فتح آن توسط ناپلئون می نویسد که دانشمندان رشته های مختلف، هر کدام خصوصیات فرهنگ مصر را در مجلدی نگاشتند. به نظر سعید، این امر نشان دهنده ی این مسئله است که استعمار و تصرف سرزمین ها به وسیله ی نیروی نظامی، به تنهایی کافی نیست، بلکه این امر باید توسط دانش، که همان شرق شناسی است، تثبیت شود. این دانش همان چیزی است که فوکو آن را صورت دیگری از قدرت می نامد...