سیر تحول قرآن

سیر تحول قرآن

نویسنده: مهدی بازرگان
ناشر: شرکت سهامی انتشار
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 224
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: دهه پنجاه - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو ؛ فاقد شناسنامه و مقدمه ؛ کتاب از صفحه 9 شروع شده است (متن کامل است)

مروری بر کتاب 

 مطالب و مقاصد قرآن تفكیک‌ناپذیرند و به طور مستقیم بیان نشده‌اند. فرد در یك سوره، حتی یك آیه و یك جمله نیز می‌تواند با موضوعات مختلفی مواجه شود كه حاكی از وحدت توام با جامعیت اسلام است. نویسنده در كتاب حاضر به تفكیك اجزای قرآن از منظر موضوع و محتوا پرداخته و تلاش می‌كند با استفاده از روش‌های آماری سیر تحولات موضوعی، لفظی و محتوایی آیات را بررسی كند.

وی نخست كیفیت تحول لفظی و عدد‌ی آیات و واژه‌های قرآن را بررسی كرده و به ترتیب سال‌های نزول سوره‌ها اشاره می‌كند. سپس به تحول موضوعی می‌پردازد و آیات اختصاص یافته به موضوعات مورد بحث در قرآن را بر حسب سال‌های نزول تنظیم كرده و برای مثال به این نتیجه می‌رسد كه احكام فقهی بیش‌تر در سوره‌های بلند مدنی اواخر هجرت آمده است و در سوره‌های كوتاه سال‌های آغازین وحی، صحبت از حدوث قیامت، بهشت و جهنم بیش‌تر است. در ادامه نیز به بررسی محتوایی و دستوری آیات می ‌پردازد.

مهندس مهدی بازرگان (1373-1286) یکی از متفکران و سیاستمداران موثر سده اخیر ایران است. بازرگان در زمره یکی از نافذترین نواندیشان دینی ایران و یکی از قرآن‌پژوهان بین‌المللی قابل ذکر است.کتاب بازرگان بطور مشخص در مقام تبیین سه آیه قرآن است: اول، «أََفَلا یتَدَبّرُونَ القُرآنَ وَ لَو کان مِن عِندِ غَیرِِاللهِ لَوَجَدُوا فیهِ اختِلافَاً کثیراً» (سوره نساء، آیه 82) آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟ اگر از جانب غیر خداوند بود حتما در آن اختلاف فراوانی می‌یافتند. دوم، «وَ قُرآنَاً فَرَقنَاهُ لِتَقرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلَی مُکثٍ وَ نَزَّلنَاهُ تَنزِیلاً» (سوره اسراء، آیه 106)و قرآن را جُدا جُدا فرستادیم تا آنرا بر مردم با درنگ بخوانی، و آنرا فرو فرستادیم فرو فرستادنی. سوم، «الر کتَابٌ أُحکمَت آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَت مِن لَدُن حَکیمٍ خَبِیرٍ» (سوره هود، آیه 1)این کتابی است که آیات آن از سوی خردمندی حکیم استوار گشته، آنگاه به تفصیل بیان شده است. قرآن خود را کتابی خدا ساخته، دارای نظم، انسجام و هماهنگی ویژه، انزال با نزول تدریجی، برخوردار از استحکام اولیه و تفصیل و بسط ثانویه معرفی کرده است.

وی در جستجوی نظم درونی قرآن به آزمونی بشری دست زده است. او با روش تحقیق ریاضی آماری به سراغ کلمات و آیات و سوره‌های قرآن رفته است. بازرگان با این نکته تحقیق خود را آغاز می‌کند که قرآن، آکنده از تنوع و تکثر در گفتار است و آیاتش همگون نیست؛ آیات کوتاه و بلند دارد. برخی آیات مسجع‌اند و برخی اما آهنگین نیستند. او این سوال را مطرح می‌کند که آیا این تنوع و تکثر تصادفی است یا منطقی دارد؟ و اگر منطقی دارد، این منطق چیست؟ تمام کتاب بازرگان تلاشی است برای کشف منطق تنوع آیات قرآن کریم.

اولین نکته ابتکاری این کتاب – که بازرگان متواضعانه می‌گوید نکته تازه‌ای نیست و او فقط آن را اثبات کرده است – چنین است: طول متوسط آیات، طول غالب آیات و دامنه منحنی آیات، تابع صعودی زمان نزول است و ارتفاع منحنی آیات، تابع نزولی زمان نزول آیات است. فرضیه بازرگان در این تحقیق چنین است: طول مبنای آیات به طور تدریجی طی 23 سال نزول وحی، افزایش یافته است، از عدد 18/2 به عدد 04/42. آیات آغازین حاوی کلمات کمتری هستند و آیات انتهایی طولانی‌ترند. این افزایش طول مبنائی در هر بار نزول نسبت به دسته آیات نزول قبل و بعد کاملا معنی‌دار است: کوتاه‌تر از نزول بعد و بلندتر از نزول قبل.

ابتکار دوم بازرگان ترتیب تاریخی نزول سوره‌های قرآن بر اساس دستاورد اول است. 114 سوره قرآن یک‌باره نازل نشده‌اند. برخی سوره‌های کوتاه یک‌باره نازل شده‌اند و برخی سوره‌های کوتاه یا بلند، چندپاره و در طول زمان‌های مختلف، نازل شده‌اند. بازرگان در این کتاب به عدد جالبی دست پیدا کرده است که این عدد از کشفیات او محسوب می‌شود. او به این نتیجه رسیده است که قرآن 194 بار نزول داشته است که این 194، مشتمل بر تعدادی سوره‌های مستقل و تعدادی گروه آیات است. بازرگان به جای آنکه ترتیب 114 سوره را مشخص کند، ترتیب را براساس این 194 بار نزول، مشخص کرده است که به تبع آن، ترتیب نزول 114 سوره هم مشخص می‌شود. به عنوان مثال او مشخص می‌کند که چند آیه ابتدایی سوره علق، اول از همه نازل شده است. در مرتبه دوم آیات ابتدایی سوره مدثر نازل شده و در مرتبه سوم، دو آیه اول سوره عصر نازل شده است و به همین ترتیب تا آخر. وقتی این ترتیب زمانی نزول دسته آیات همزمان را با پاره‌ای حقایق تاریخی درباره ترتیب نزول مقایسه می‌کنیم درمی‌یابیم که منحنی ترسیمی بازرگان با وقایع مسلم تاریخی همخوانی دارد. جدول شماره 12 کتاب دربردارنده این دستاورد است.

ابتکار سوم مهندس بازرگان تعیین سال نزول آیات است. یعنی اینکه براساس این تحقیق می‌توان مشخص کرد که مثلا آیه 78 سوره آل عمران، قبل و بعد از چه آیاتی و علاوه بر آن، در چه سالی نازل شده است. می‌دانیم که این 23 سال، کامل نیست و ما حدودا 21 سال و هفت ماه نزول آیات داشته‌ایم. چراکه سال اول و سال آخر نزول آیات، پر نبوده است. مهندس بازرگان مشخص کرده است که در هر سال چه دسته آیاتی نازل شده است. این کشف نیز براساس همان طول متوسط آیات انجام شده و نتیجه‌گیری کاملا با فرضیه اولیه همخوان است. به‌طوری که آیات نازل شده در هر سال، همخوانی با یکدیگر دارند، از تعداد کلمات همگون و طول متوسط یکسانی برخوردارند. مشخص کردن زمان و سال نزول «دسته آیات» و به تبع آن سوره‌ها با دقت ریاضی کار بزرگی است. جدولهای شماره 14 و 15 اوج تحقیق بازرگان در این زمینه را به نمایش می‌گذارد.

ابتکار چهارم بازرگان، کشف نکته‌ای است که می‌تواند یکی از وجوه اعجاز قرآن باشد. مطابق پژوهش بازرگان، تعداد کلمات نازل شده بر پیامبر در هر سال، در این سالیان وحی و بعثت، یکسان است و در هر سال 3630 کلمه بوده است، با تقریب بسیار اندک این سه ابتکار. اینکه در شرائط مختلف زمانی مکانی، در سالهای دشوار مکه، در دوران اقتدار مدینه، همواره تعداد یکسانی از کلمات به عنوان وحی بر پیامبر نازل شده است، حکایت از ساختار و نظمی فرابشری در این کتاب دارد. بخش اول کتاب «سیر تحول قرآن» یعنی «سیر تحول لفظی قرآن» حاوی این چهار دستاورد قابل اعتنا است...

فهرست

سیر تحول لفظی قرآن
جداول توزیع و منحنی های مشخصه سوره ها
جداول و مدارک استنادی
سیر تحول موضوعی قرآن،
سیر تحول محتوایی قرآن،
خلاصه سیر تحول لفظی و موضوعی قرآن به زبان عربی، 
جمله شناسی قرآن