سفرنامه میرزا ابوالحسن خان شیرازی (ایلچی) به روسیه

سفرنامه میرزا ابوالحسن خان شیرازی (ایلچی) به روسیه

نویسنده: محمدهادی علوی شیرازی
به کوشش :  محمد گلبن
ناشر: مرکز اسناد فرهنگی آسیا
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 300
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1357 - دوره چاپ: 1 

کمیاب - کیفیت : در حد نو  _ نو

مروری بر کتاب 

تصاوی گلاسه

حاوی خاطرات و یادداشتهای روزانه میرزا ابوالحسن خان شیرازی وزیر خارجه در عهد قاجار در سفر به روسیه

اندیشه ایجاد پستخانه را میرزا ابوالحسن خان ایلچی ایران در روسیه و اروپا به فکر فتحعلی شاه انداخت البته ابتدا شاه به تصور این که او قصد تمسخرش را دارد، فرمان قتل وی را صادر کرد، ولی سرگرد اوزلی سفیر انگلیس که متوجه داستان شد، شرحی از پستخانه و لزوم ایجاد تشکیلات پست را به شاه ارائه کرد و او را متوجه ماجرا نمود بعد از این بود که شاه دستور ایجاد پستخانه را صادر کرد . اما این فرمان هرگز عملی نشد، تا دوران امیرکبیر، که به منصه ظهور رسید...

موضوع این سفرنامه، سفارت میرزا ابوالحسن خان شیرازی معروف به ایلچی کبیر به روسیه است، پس از معاهده شوم گلستان به جهت پاره‌ای مذاکرات در باب باز پس گرفتن برخی از شهرهایی که روسیه در جنگ ده ساله اول ایران و روس تصرف کرده بود. میرزا ابوالحسن خان ریاست این هیات را بر عهده داشت که با هدایایی گرانبها از جانب پادشاه ایران به روسیه رفت و پس از سه سال دست خالی و بی نتیجه به ایران برگشت، نویسنده کتاب محمد هادی علوی شیرازی است، لکن سفرنامه به نام میرزا ابوالحسن رئیس هیات سیاسی شهرت دارد.

بنابراین شرح حال و مجمل احوالی از گزارش سفر مذکور و حقیقت احوال جماعت روسیه و سایر امورات اتفاقیه را لازم شمرده، در این رساله ثبت و آن را به «دلیل السفرا» موسوم ساخته، چون ایام سفر مذکور مدت سه سال و کسری طول به هم رسانید، در این رساله ماه به ماه، بلکه روز به روز به طریقی که ربط ایام از یکدیگر گسسته نشود، وقایع اتفاقیه به قسم روزنامجات ثبت افتاده و غرض اصلی از تحریر رساله مذکور وقایع امور اتفاقیه است و عبارت پردازی و حسن مقاله به هیچ وجه منظور نشده است.

سپس از سوی شاه ایران مأموریت یافت تا به پترزبورگ رفته و عهدنامه را به امضای امپراتور روسیه نیز برساند و درباره باز پس گرفتن قسمتی از خاک ایران که روسیه تزاری متصرف شده بود با امپراتور مذاکره نماید.پس از انجام این مأموریت بار دیگر در سال ۱۲۳۳ قمری به سمت سفیر ایران در لندن برگزیده شد.وی ضمن تصدی مسئولیت سفارت انگلستان، همزمان سفارت عثمانی، اتریش و فرانسه را نیز عهده‌دار بود و پس از ۳ سال اقامت در اروپا به سال ۱۲۳۶ قمری به ایران بازگشت.

سفرنامه نویس ایرانی را سراغ نداریم که در آن روزگار به اندازه میرزا هادی در کلیه دیده‌ها و شنیده‌های خود باریک و دقیق شده باشد. اگر ما نوشته میرزا هادی را دقیق ملاحظه کنیم، درمی یابیم که این مرد تا چه اندازه دقیق و روشن و موشکاف است، و دیده‌های خود را دقیق بررسی کرده است و به احتمال قریب به یقین نوشته میرزا هادی شیرازی باید یکی از بهترین و جامع‌ترین کتاب هائی باشد که در ۱۷۰ سال پیش بیگانگان درباره چگونگی اوضاع و آداب و رسوم مردم روسیه نوشته‌اند و به ثبت و ضبط مراسم اعیاد، مهمانی و مهمان نوازی‌ها و نیز ثبت نام بسیاری از وسایل نقلیه و غیره پرداخته‌اند.

ابوالحسن خان ایلچی به هنگام درنگ در لندن یا در گیرودار سفر از بنیادهای فراوان علمی، صنعتی، اجتماعی، فنی و سیاسی انگلیس دیدن کرده و بسیاری از شیوه‌های مرسوم در آن کشور را مورد بررسی قرار می‌دهد. یتیم خانه‌ها، مدارس، کارخانه‌ها و دیگر ابنیه‌ها از نکته‌هایی می‌باشد که این ایرانی شیفته ظواهر را به خود جلب کرده است. سراسر حیرت نامه پر از شرح مهمانی‌ها، گشت وگذار، تفرج ، دیدار از مزارع، باغ‌ها و منازل می‌باشد. داستان‌ها، زیورگرایی‌ها، شب نشینی‌ها، خوشگذرانی‌ها، زن بارگی‌ها و عشق بازی‌های وی صفحه‌های زیادی را در بر می‌گیرد. به گونه‌ای که گویی ابوالحسن خان ایلچی، فقط برای وصف زنان و دختران و کیفیت رقص و دلبری آنان به این سفر مامور بوده است.

البته ناگفته نماند که این مسافر فرنگ، نسبت به بعضی از مفاسد اخلاقی آنجا اظهار نارضایتی می‌کند: «چون به گرمابه درآمدیم، پشیمان شدیم. نعوذبالله، اهل آنجا که به صورت آدمی و از اشراف شهر مذکور محسوب می‌شدند، هم چون دد و حیوان برملا با بچه گان ارامنه لواط می‌کردند. پس معلوم شد که خاص و عام این شهر به این کار شنیع مشغولند و به هیچ وجه پروایی ندارند، متحیر شده از حمام بیرون آمده، به تفرج شهر طوف نمودیم.» نوع نگاه ایلچی به مظاهر تمدن غرب، می‌تواند سرآغاز غربگرایی روشنفکران دوره‌های بعدی باشد. وی فرهنگ برهنگی غرب را در اوج به تصویر می‌کشد، هر چند که خود، چه بسا به آن توجه ندارد.