سفرنامه رضا قلی میرزا نایب الایاله نوه فتحعلی شاه

سفرنامه رضاقلی میرزا 

نویسنده: رضاقلی میرزا
به کوشش: اصغر فرمانفرمائی قاجار
زیر نظر: ایرج افشار
ناشر: اساطیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 826
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1373 - دوره چاپ: 3

مروری بر کتاب

نایب الایاله نوه فتحعلی شاه

کتابی درباره احوال خود رضا قلی میرزا - عموها و برادرانش در ایران و اروپا و وقایع سالهای اول سلطنت محمد شاه

پس از مرگ فتحعلی شاه در جمادی الثانی 1250 ق(1834) حسین علی میرزا پادشاهی محمد میرزا نوه فتحعلی شاه و فرزند عباس میرزا را نپذیرفت و خود را پادشاه نامید . محمد شاه او را دستگیر کرد و به تهران برد . او یک سال بعد در ربیع الاول 1251ق در تهران بر اثر بیماری وبا در گذشت .

سه فرزند او از چنگ محمد شاه گریختند و برای کسب حمایت انگلیس راهی آن کشور شدند . رضا قلی میرزا یکی از برداران سه گانه ای بود که انگلیس سفر کردند . وی سفرنامه ای هم درباره این سفر نوشته است ، برادران حدود یک سال در انگلستان ماندند و در جمادی الاول 1253 ق (سپتامبر 1836) لندن را به قصد تهران ترک کردند .

توجه رضا قلی میرزا مانند بیشتر مسافران اروپا در این عصر معطوف به تحدید اختیار پادشاه است :« پادشاه را مطلق اختیاری در هیچ کار نیست »...اين سفرنامه شامل دو قسمت است. قسمت اول در ذكر وقايع فوت فتحعلى شاه و جانشينان او و قسمت دوم شرح مسافرت رضا قلى ميرزا به بغداد، شام، بيروت و بعضى از كشورهاى اروپائيست.

وى دولت انگلستان را شامل دو بخش خاص و عام مى‌دانست؛ دولت خاص را شامل پادشاه و وزرا و بعضى از اركان دولت و دولت عام را همه مردم، از پادشاه الى فقير مى‌دانست. او معتقد بود اين مردمند كه حكومت مى‌كنند و پشتوانه چنين نظامى آرا و مشاركت عموم است كه در نهاد پارلمان تبلور مى‌يابد. رضا قلى ميرزا در اين سفرنامه علت وجودى پارلمان بر مبناى مشاركت عمومى وجايگزينى دموكراسى پارلمانى به جاى دموكراسى مستقيم را بيان مى‌كند.

ويژگى عام نوشته‌هاى اين دوره اين است كه تنها به توصيفى از نظام پارلمانى، دموكراسى و آزادى در غرب بسنده كرده‌اند و وارد چارچوب‌ها و اركان انديشه دموكراسى و پارلمان تاريسم نشده‌اند. به نظر مى‌رسد، كمترين اثر اين سفرنامه‌ها - كه غالباً توسط وابستگان دربار و مامورين و سفراى حكومتى نگارش يافته است - آگاهى دادن به دست اندركاران امور كشور و صاحب منصبان، پيرامون شيوه‌هاى نوين فرمانروايى و نقش مردم در حكومت بوده و اين موضوع در گسترش روند اصلاح و دگرگونى و زمينه‌سازى تبديل نظام سلطنتى به مشروطه پارلمانى موثر بوده است. اين سفرنامه، با انشائى ساده آنچه را كه ديده و در ماموريت خود انجام داده، به رشته تحرير كشيده است و صرف نظر از طرز جمله بندى و رعايت اصول و دستور زبان، داراى مطالب مستند است كه بسيار ارزنده و قابل استفاده به نظر رسيده است.

اهمیت این سفرنامه بدان است که نویسنده‌اش به علت سیاسی ایران را ترک گفته بوده و اطلاعاتی که از سبب خروج خود و حوادث و اخبار مربوط به بعد از فوت فتحعلی شاه در آن به رشته تحریر درآمده، قابل توجه می‌باشد. همچنین در بیان مسافرت خود به انگلستان، نکته‌های بدیعی از نحوه تلقی ایرانیان آن عهد در استنباط از وضع ممالک اروپایی و اسلوب زندگی و اداره امور آنها را بر صحایف سفرنامه خود نگاشته است و همچنین دقایقی چند از سیاست انگلیسی‌ها در قبال سلطنت محمد شاه و ترتیب حمایت از شاهزادگان مذکور و همچنین نکته‌هایی درباره اشخاصی مانند میرزا علی اکبر شیرازی و میرزا ابراهیم شیرازی را مندرج کرده است.

نویسنده سفرنامه رضاقلی میرزا فرزند حسینعلی میرزا و نوه فتحعلی شاه است که همراه دو برادر خود به نام‌های نجفقلی میرزا و تیمور میرزا در موقعی که پدرشان به علت خروج بر محمد شاه و ادعا و اعلام سلطنت در شیراز دستگیر شد، توانستند خود را از راه ممسنی به خوزستان و سپس عتبات برسانند و بالاخره به لندن وارد شود. این سفرنامه شرح این مسافرت پرمخاطره است و یکی از قدیمی‌ترین سفرنامه‌های ایرانی در معرفی انگلستان.