سفرنامه دوم نجم الدوله به خوزستان

نویسنده: نجم الدوله
مصحح : احمد کتابی
ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 243
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1386 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

به پیوست کتابچه دستورالعمل ناصرالدین شاه در خصوص سفر اول به خوزستان

كتاب، شرح مسافرت دوم نجم‌الدوله به خوزستان در سال1306ق. به منظور ساختن سدّ اهواز است. شايان ذكر است كه نخستين سفر نامبرده به خوزستان در 1299ق. به قصد بررسى امكان بازسازى سد اهواز و برآورد هزينه‌هاى آن انجام گرفته و شرح و تفصيل آن پيش از اين تحت عنوان سفرنامه خوزستان حاج عبدالغفار نجم‌الملك به اهتمام دكتر سيد محمد دبیر سیاقی تصحيح و منتشر شده است.

گر چه هدف و مقصود اصلى از مسافرت‌هاى ياد شده، احداث سد اهواز بوده، ولى اين امر مانع از آن نشده است كه نجم‌الدوله در طول سفر از فرصت‌هاى مغتنمى كه براى مطالعه شئون گوناگون زندگى مردم نقاط مسير رفت و برگشت و محل اقامت او پيش مى‌آمده است، استفاده مطلوب كند.

اين سفرنامه نيز همانند سفرنامه نخست نجم‌الدوله، حاوى ابتكارها و نوآورى‌هاى شايان تحسينى است كه در آثار مشابه آن كمتر به چشم مى‌خورد. سفرنامه مزبور، نه تنها شامل انواع اطلاعات سودمند درباره شهرها، قصبه‌ها و روستاهاى مسير رفت و برگشت نجم‌الدوله در سفر مذكور است، بلكه آيينه تمام نمايى است از اوضاع و احوال اجتماعى، سياسى، اقتصادى و آداب و سنن و ارزش‌هاى فرهنگى مناطق و مكان‌هاى طى شده د ر اواسط سلطنت ناصرالدين شاه قاجار.

در بخش نخست اين سفرنامه به شرح مختصرى از احوال و آثار مؤلف پرداخته شده و سفرنامه مزبور معرفى گرديده است.
در بخش دوم، به معرفى شهرها، قصبات و روستاهايى كه در مسير رفت و برگشت مؤلف قرار داشته پرداخته شده است. نجم‌الدوله در اين سفر كه در ششم ربيع‌الثانى 1306ق. به دستور ناصرالدين شاه از تهران آغاز شده، از راه قم اراك، بروجرد، خرم‌آباد و دزفول به خوزستان رفته و سپس از طريق بوشهر، كازرون، شيراز، آباده، اصفهان، كاشان و قم، در هشتم شوال همان سال به تهران بازگشته است.

در اين جا فهرست‌هاى از موضوعات مورد بررسى در اين سفرنامه صرف نظر از موضوع اصلى آن كه بازسازى سد اهواز است، ارائه مى‌شود:
شهرها، قصبات و روستاهاى واقع در مسير رفت و برگشت: مشخصات جغرافيايى، وضع پستى و بلندى، شرايط اقليمى، اوقات شرعى، فواصل و مسافات، آثار باستانى و تاريخى و زيارتگاه‌ها، نوع و تعدد بناها، شمار اماكن عمومى و...
وضعيت راه‌ها و حمل و نقل: راه‌هاى مالرو، بارانداز منزل‌ها، ناامنى، باج‌گيرى و قطع طريق، حيوانات مركوب و باركش.
ميزان جمعيت و تعداد خانوارها
عشاير مسير راه: طوايف و تيره‌هاى آنها، سركردگان و ريش سفيدان و...
وضع كشاورزى: وسعت اراضى زير كشت يا قابل كشت، زراعت‌هاى معمول، فرآورده‌هاى زراعى و دامى و...
وضع تغذيه و بهداشت: نوع غذاها، آب مشروب، بيمارى‌هاى بومى و مسرى، و...
اوضاع اقتصادى: مشاغل و حرفه‌هاى متداول، محصولات و مصنوعات محلى و بومى، صنايع دستى، نرخ ارزاق، صادرات و واردات و گمرك و...
فرهنگ عامه: آداب و رسوم، باورها و مراسم.
چگونگى رفتار ديوانيان و حاكمان با مردم.
وضعيت قواى نظامى.
مداخلات بيگانگان.

كتابچه دستورالعمل ناصرالدين شاه

اين كتابچه؛ شامل دستورالعمل چهارده‌بندى ناصرالدين شاه خطاب به نجم‌الدوله است. چهارده اصل مذكور، صرف نظر از موضوع سد اهواز و برآورد هزينه آن؛ شامل دستورهاى نسبتا مفصل و جامع الاطرافى در مورد مطالعه رود كارون و سرزمين‌هاى اطراف آن و عشاير ساكن در آنها و نيز بررسى امكانات منطقه خوزستان از نظر گسترش زراعت و ارتقاء سطح زندگى مردم و غيره نيز هست. نجم‌الدوله در ذيل هر يك از اصول آن، حاصل مطالعات و مشاهدات خود را همراه با پيشنهادهايى تحت عنوان «شرح» به تفصيل ذكر كرده است. نگارش اين كتابچه در 1300ق. پايان يافته است. البته نسخه‌اى كه در انتهاى كتاب آمده و مبناى كار مصحح قرار گرفته در سال1347ق. نگاشته شده است.