ریشه های تاریخی اختلافات ایران و عراق

نویسنده: منوچهر پارسادوست
ناشر: شرکت سهامی انتشار
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 590
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1369 - دوره چاپ: 4

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو

مروری بر کتاب 

1514 - 1980

همراه با ادعاها و مذاکرات ایران و عراق در شورای امنیت و بررسی آنها

اختلافات ایران و عراق ریشه در دورانی دارد که اراضی کنونی عراق بخشی از امپراطوری عثمانی بود. در این میان درگیریهای فراوانی بین دو طرف صورت گرفته و نیز عهدنامه هایی بسته شده که می توان به نبرد چالدران (عهدنامه آماسیه)، قرارداد صلح زهاب (که طی آن بغداد و بصره به عثمانی واگذار شد در دوران عثمانی1049 ق/1639م) و عهدنامه کروان اشاره کرد که در ذیل به مهمترین این عهدنامه ها از مقطع قرارداد ارزنه الروم تا 1975م اشاره می‌نمائیم:

قرارداد ارزروم

در دوران فتحعلی شاه 1237ق/1821م بر اثر کشتار شیعیان در بین النهرین که جمعی از آنها ایرانی بودند بار دیگر رویارویی نظامی میان دو کشور آغاز گردید. البته دو کشور روس و انگلیس بیش از همه در بروز این نبرد نقش داشتند. سرانجام با دخالت انگلیس مذاکرات صلح در ارزروم میان طرفین آغاز شد و بر اساس این قرارداد موارد زیر مصوب شد: بازگشت به مرزهای سابق ـ رعایت حال زوّار ایرانی ـ عدم مداخله دو کشور در امور یکدیگر و ...

قرارداد ارزروم 2

حملات و تجاوز والی بغداد به بندر تجاری محمرّه (خرمشهر) موجب آن شد که دولت ایران درخواست غرامت نماید. با دخالت روس و انگلیس پس از گذشت 4 سال عهدنامه ارزروم دوم در سال 1263ق/1847م منعقد شد.
توافقات: دولت ایران قبول کرد که به شرط حاکمیت ایران بر اراضی شرقی زهاب و کرنه از سوی عثمانی از دعاوی خود درباره اراضی غربی زهاب دست بردارد ـ ایران همچنین از ادلّه ای که حاکمیت آنرا بر سلیمانیه مسجّل می ساخت به شرط حاکمیت ایران بر شهر و بندر محمره و جزیره الحضر (آبادان) و اراضی ساحل شرقی اروند رود دست بردارد ـ عثمانی نیز متعهد شد حق کشتیرانی ایران بر اروند را به رسمیّت بشناسد و در ادامه بنا شد که حدود مرزی دو کشور تعیین شود ولی با وجود برگزاری سه نشست توافقی بعمل نیامد. نماینده ایران در این قرارداد امیر کبیر بود.

پروتکل 1329ق / 1911م

به رغم تلاشهای که در قراردادهای ارزروم شد اما اختلافات با وجود عدم تعیین حدود مرزی باقی ماند اما در پی کشف نفت در خوزستان و تجاوزات بیشمار مرزداران عثمانی که ثبات منطقه نفت خیز را برای انگلستان به مخاطره انداخته بود بر اثر وساطت انگلستان بین دو کشور پروتکل مزبور به امضاء رسید.
توافقات: تشکیل کمیسیونی متشکل از نمایندگان 4 کشور(ایران، عثمان، انگلستان و روسیه) برای تعیین خطوط مرزی بر اساس ارزروم 2. این کمیسیون نیز حاصلی در بر نداشت.

پروتکل 1331ق / 1913م

متعاقب پروتکل 1911م که نتیجه ای در بر نداشت، پروتکل 1913م توسط نمایندگان 4 دولت در اسلامبول به امضا رسید.
توافقات: دو دولت روسیه و انگلیس مسئول تعیین مرز ایران و عثمانی شدند ـ اروند رود به حاکمیت عثمانی و انگلیس در آمد. این کمیسیون در سال 1914م بطور موقت مرزهای دو کشور را علامتگذاری نمودند.

سقوط امپراطوری عثمانی

با خاتمه جنگ جهانی اول امپراطوری عثمانی تجزیه شد و در تاریخ 10 اوت 1920م از سه استان بغداد، موصل و بصره کشور تحت الحمایه ای بنام عراق تأسیس شد. در سال 1921م ملک فیصل از سوی انگلیسیها در عراق بعنوان پادشاه تاج گذاری کرد.
انگلیسیها که علاقهمند به رسمیّت شناختن عراق از سوی ایران بودند با ایران وارد مذاکره شدند، ولی ایران این امر را منوط به حل مسأله اروند و حقوق اتباع خود کرد و با قولهای مساعدی که داده شد بلاخره ایران در 1929م/ 1308ش عراق را به رسمیّت شناخت ولی در ادامه به دلیل اینکه عراق به وعده های خود عمل نکرد، ایران اعلام کرد که مرزهای تعیین شده در1333ق/ 1914م را فاقد اعتبار و رسمیّت می داند.
عراق نیز در مقابل در 1313ش/1934م رسماً به جامعه ملل شکایت نمود مبنی بر اینکه ایران قراردادهای ارزروم و پروتکل 1913م را نادیده انگاشته است. در واقع با این عمل موضوع منازعه بین ایران و عراق به مجامع بین المللی کشیده شد.

عهدنامه 1316ش/1937م

در ادامه شکایت عراق به جامعه بین الملل و ردّ رسمیّت حدود مرزی از سوی ایران، نوری سعید(وزیر خارجه وقت عراق) طی سفری به ایران با رضاشاه پهلوی ملاقات نموده و اعلام نمود که عراق آماده است تا خط تالوگ اروند را بعنوان مرز آبی دو کشور تعیین کند. لذا هر دو کشور شکایت خود را در 1315ش/1936م پس گرفته و در تاریخ تیرماه1316ش/ ژوئن1937م عهدنامه‌ای میان ناجی الاصل (وزیر خارجه وقت عراق) و عنایت الله سمیعی (وزیر خارجه وقت ایران) به امضا رسید.

توافقات: حدود مرزهای تعیین شده توسط روس و انگلیس در 1914م مبنای تعیین مرز زمینی دو کشور قرار گرفته و برای اولین بار به کلمه تالوگ برای مرز اروندرود اشاره شد. بعد از انعقاد قرارداد کمیسیونی جهت علامتگذاری مرزها تعیین شد، ولی با وقوع کودتا در عراق این مسأله عملاً منتفی شد....