ریحانه الادب

نویسنده: محمد علی مدرس
ناشر: خیام
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 3783
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1349 - دوره چاپ: 2

کمیاب - کیفیت : نو

مروری بر کتاب 

 رَیحانَهُ الاَدَب فی تَراجمِ المَعروفینَ بالکُنیهِ اَوِ اللّقَب یا کنی و القاب، نوشته محمد علی مدرس تبریزی(۱۲۹۶-۱۳۷۳ق) کتابی به زبان فارسی در شرح حال و آثار دانشمندان، عارفان، فیلسوفان، ادیبان و شاعران اسلامی است که به لقب و کنیه شهرت دارند. نویسنده در این کتاب افزون بر ترجمه اشخاص، گاهی اصطلاحات دیگر چون شیخین، صحاح سته و برخی فرق را توضیخ داده است. ریحانه‌الادب به ترتیب الفبایی کنیه و لقب اشخاص در هشت مجلد است، مشتمل بر مقدمه، پنج باب، و خاتمه است.

    اين كتاب بر پايه شهرت (لقب، كنيه) افراد و در نظم الفبايى تدوين شده است و نام كامل آن ريحانة الادب فى تراجم المعروفين بالكنية أو اللقب است . مدرس تبريزى شرح حال ۶۲۴،۴ تن از عالمان، فقيهان، محدّثان، طبيبان، حكيمان، عارفان، شاعران و اصحاب مشهور امامان عليهم السلام را به انضمام سرگذشت ۲۲۵ قبيله و خاندان كه با يكى از دو واژه آل يا بنى شناخته مى شوند، در اين كتاب آورده است.

تأليف اين كتاب از ۱۳۲۴ش آغاز شد و تا آخر عمر مؤلف ادامه يافت . ريحانة الادب مشتمل است بر يك ديباچه، پنج باب و يك خاتمه. در باب اول، شرح حال مشهوران به لقب و نسب و در چهار باب ديگر شرح حال اشخاص مشهور به كنيه و معروف به الفاظ ابن، ابو، ام و بنت آمده است. خاتمه هم مشتمل بر دو فصل است در شرح احوال خانواده ها و قبايلى كه نام مشهور آنها با آل و بنى آغاز مى شود.

مؤلف در مقدمه كتاب  فهرست منابعش را در تأليف كتاب كه عمدتآ مشتمل بر كتابهاى تاريخى، رجالى، تراجم و ۷۳ عنوان بوده است ، به ترتيب الفبا درج كرده و در معرفى هر كتاب اشاره كرده است كه شرح حال نويسنده آن به چه صورت در ريحانة الادب آمده است. براى مثال، شرح حال سيدمحمدباقر خوانسارى ذيل صاحب روضات الجنات آمده و شرح حال سيدعليخان مدنى صاحب سلافة العصر ذيل حويزى سيدعلى خان آمده است. او در پايان هر شرح حال نيز نام منابع را به صورت حروف اختصارى آورده است ...

مقدمه: حاوی اطلاعاتی درباره شیوه تنظیم کتاب و نگارش آن و آگاهی‌هایی کلی درباره کنیه و لقب افراد صاحب شرح حال است. بخش دیگر مقدمه به مطالبی درباره اهمیت علم تاریخ با استناد به آیات قرآنی اختصاص دارد. باب اول این کتاب، مفصّل‌ترین قسمت آن و مشتمل بر شش مجلد نخستین آن است. این باب حاوی شرح زندگی کسانی است که شهرت آنان به لقب و نَسَب است. باب دوم مختص احوال کسانی است که نام مشهور آنان با ابو شروع می‌شود. مؤلف در سرآغاز این باب مقدمه‌ای درباب علت تقسیم‌بندی به این شکل آورده است. باب سوم شامل شرح حال دانشمندان و عالمانی است که اسامی آنها با ابن آغاز می‌گردد. باب چهارم احوال کسانی است که نام آنها با ام و بنت شروع می‌شود.

خاتمه در پایان کتاب دارای دو فصل است:
فصل اول در شرح خانواده‌ها و قبایلی است که شهرت آنان به بنی بوده است چون: بنی احمر، بنی اسرائیل، و بنی اسد. البته پاره‌ای از عنوان‌ها که به نام‌های دیگر مشهورترند در ذیل همین فصل آمده است، مانند اشکانیان که با عنوان بنی اشکان از آن یاد شده است.

فصل دوم مقدمه در بیان قبایل و خاندان‌هایی است که واژه آل در آغاز نام آنان قرار گرفته است. در این کتاب، گذشته از احوال دانشمندان، گاه عنوان‌هایی درخصوص فرقه‌های مذهبی چون اثنی عشریه، اسماعیلیه، و فطحیه وجود دارد و افزون بر آن، اصطلاحاتی همچون اصحاب اجماع، اصحاب صحاح ستّه، اصحاب کتب اربعه، مشایخ و...به‌تفصیل معرفی شده است؛ و مؤلف در توجیه آن می‌گوید که چون دانستن برخی عقاید مذهبی که غالبآ در ضمن تراجم احوال مذکور می‌گردد محلّ توجه است، به معرفی آنها می‌پردازد.