روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان

روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان

نویسنده: ناصرالدین شاه قاجار
به کوشش: محمداسماعیل رضوانی,فاطمه قاضیها
ناشر: رسا - سازمان اسناد ملی ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 511
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1369 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو 

مروری بر کتاب

ناصرالدين شاه يادداشت‌هاى سفرش را به سه قسمت تقسيم كرده و هر يك را «كتاب» ناميده است، كتاب اول، كتاب ثانى، كتاب ثالث. كتابى كه اكنون در دست خواننده گرامى قرار دارد، كتاب اول است. كتاب به ترتيب با خلاصه‌اى از مندرجات، فهرست موضوعى اسناد، پيش‌گفتار و مقدمه كوشش‌گران آغاز مى‌شود. شرح سفر ناصرالدين شاه از تاريخ 13 رجب آغاز مى‌شود و به يكشنبه بيست و سوم شوال 1306 (از طهران تا شهر آنورس) پايان مى‌يابد. در انتهاى اثر نيز بخشى با عنوان ضمائم آمده است.

ناصرالدین شاه چهارمین پادشاه سلسله قاجار هنگامی به سلطنت رسید که بیش از هفده سال از سن او نگذشته بود. تقریبا مقارن با همین ایام، کشور ما ایران نیز به جهت بهره برداری از موقعیت استراتژیکش در معرض رقابتهای گوناگون قدرتهای بزرگ قرار گرفت.وی اولین پادشاه ایرانی است که عازم فرنگ گردید. ناصرالدین شاه اصولا به سفر و گشت و گذار بسیار علاقمند بود و علاوه بر سه سفر به فرنگستان و یک سفر به عتبات عالیات به بیشتر نقاط ایران از جمله خراسان، گیلان، مازندران، فارس نواحی مرکزی و برخی جاهای دیگر سفر نمود و خاطرات خود را به رشته تحریر درآورد.

...به کالسکه نشسته باز مثل داماد یواش یواش رفتیم برای حمام حاجی محمدرحیم مرحوم. راه دوری بود. کوچه های بدتنگ. رسیدیم دمِ بازارچه آن جا کالسکه بد می رفت، پیاده شده رفتیم الی درب حمام. امینی ها همه آن جا بودند. خیلی پله می خورد تا پائین می رود، تا به سرحمام رفتم پائین. امین السلطان و عضدالملک و غیره بودند، سرحمام میوه و غیره چیده بودند.

یک شال سفید و کاسه نبات را مدتی بود حاجی حیدر خاصه تراش مشق اخذ او را می کرده است، تا آمد هر دو را برداشت و برد. لخت شده رفتیم توی حمام. قدری آب ریختم به تن، دیدم هوای حمام سرد است، فوراً خود را شسته رخت پوشیدم، رفتم بیرون. سر حمام هم قدری نشستم... بعد رفتم سوار اسب شده باز آرام رفتم تا از کوچه های بد گذشته سوار کالسکه شدم. راندیم برای دولتخانه....

ناصرالدین شاه از فرمانروایان معدودی است که به هر سفری رفته سفرنامه نوشته است؛ اما نکته که باید به آن توجه کرد این است که او منحصراً قصد سفرنامه‌نویسی نداشته است. وی علاقه وافری داشته است که زندگانی خود را روز به روز یادداشت کند و چون قسمتی از خاطرات روزانه او مصادف با سفرهای متعدد داخلی و خارجی او شده، این قسمت از خاطرات یعنی یادداشت‌هایی که در روزهای سفر انجام یافته، نام سفرنامه به خود گرفته است. این کتاب حاوی یادداشت‌های مربوط به سفر سوم او به فرنگ است که هر فصل را به خط خود آغاز می‌کرده چند سطری نوشته و آنگاه به تقریر خاطرات می‌پرداخته و منشیان خوشنویس متعدد او تقریرات او را تحریر می‌کرده‌اند.

مهم‌ترین نویسندگان یا محررین این خاطرات امین خلوت بوده که قسمت عمده سفرنامه را تحریر کرده است. این سفر از روز شنبه دوازدهم شعبان 1306 قمری آغاز شده اما یادداشت‌ها از روز شنبه سیزدهم رجب تقریبا یک ماه قبل از سفر آغاز می‌شود. این کتاب یادداشت‌های از تاریخ 13 رجب تا 23 شوال 1306 قمری است. کتاب دوم هم از روز دوشنبه 24 شوال آغاز می‌شود و به دوشنبه 28 ذی‌الحجه 1306 (از طهران الی شهر آنورس) پایان می‌یابد.

ناصرالدین شاه، در ضيافت‌هايى كه به افتخار وی در كشورهاى اروپا برگزار مى‌شد، در معرفى بزرگان مدعو، احساس و استنباط خود را چه خوب و چه بد بر زبان آورده است: «اين زن، زن پير بدگل متعفّنى است؛ امّا جواهرهاى قيمتى، مرواريدهاى بزرگ عالى… .»

او در نگارش بعضى عبارات ركيك و دور از ادب كه البته شمارش نسبتاً اندك است، چنان بى‌پرواست كه به ناچار از آوردن آن در كتاب خوددارى و به جاى آنان نقطه گذاشته شده است. گو اين كه در آن روزگار، استعمال اين گونه عبارات، به اندازه‌ى امروز مشمئز كننده نبوده است؛ زيرا رساله‌ها و كتاب‌هاى مشتمل بر لطيفه‌گويى و طنزسرايى و حكايت خنده‌دارى كه از آن زمان‌ها باقى مانده، نشان مى‌دهد كاربرد عباراتى كه امروز بى‌ادبانه تلقى مى‌شود، در گذشته رايج كوچه و بازار و مايه‌ى تفريح خاطرها بوده است.
وى در اين سفر، در صحنه‌ى سياست جهان آن روز با نوابغى روبرو شده كه از بازيگران برجسته‌ى تاريخ جهان بوده‌اند؛ امّا كوچك‌ترين اشاره‌اى به آن‌ها نكرده است.