رساله منطق ؛ دانشنامه علائی

رساله منطق ؛ دانشنامه علائی

نویسنده: ابن سینا
مترجم: محمد معین , سیدمحمد مشکوه
ناشر: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی - دانشگاه بوعلی سينا
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 190
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1383 - دوره چاپ: 2 

مروری بر کتاب 

دانشنامه علایی که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی در پنج علم منطق، طبیعیات (علم زیرین) هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است (علم برین)، می‌شود.  در این دانشنامه ابن سینا تلاش کرده است تا آنجا که می‌تواند واژه‌های فارسی بکار برد. در منابع عربی و فارسی به نام‌های «الحکمهالعلائیه» «الرسالهالعلائیه» «حکمت علایی» و یا «کتاب علایی» نیز نامیده شده است.

 این اثر با هدف طرح و تبیین پنج علم منطق، طبیعیات، هیئت، موسیقی و فلسفه اولی به زبان و با اصطلاحات فارسی، در حدود ۴۲۰ هجری قمری توسط «ابن سینا» به نگارش درآمد. دانشنامه­ ی علائی هم از جهت علمی و فلسفی، هم از جهت تاریخی و ادبیاتی اثری بسیار درخور توجه و گران­قدر است. علاوه بر آنکه نثر شیرین و همه فهم آن (که شبیه چندانی بین آثار علمی و فلسفی قدیم ما ندارد) از آن کتابی بسیار خواندنی و جذاب ساخته است.

نویسنده ی دانشنامه، شیخ الرئیس ابوعلی سینا از بزرگترین مشاهیر و حکمای تاریخ اسلام و بلکه همه ی تاریخ است. متأسفانه در قرون اخیر در ممالک اسلامی این چهره ی ارزشمند و آثار گران­سنگ او –بیشتر با عناوینی چون پایان دوران سنت مشایی و فرارسیدن دوران مکتب صدرایی- تا حد زیادی مغفول و مهجور مانده؛ و به تبع این غفلت حرمان عدم استفاده از گنجینه­ ی ارزشمند آثار ابن سینا دامن گیر جامعه­ ی اندیشمندان و دانشمندان این دیار گشته است....

مؤلف، نخست، غرض و فايده علم منطق را بيان كرده و دانستن(علم)، را به دو قسم تصور و تصديق و هر كدام را به دو قسم ضرورى و نظرى تقسيم نموده است و در بخش ديگر، علم منطق را تعريف كرده و آن را به منزله ترازو براى بقيه علوم دانسته است. ابن سينا، اولين مبحث را در علم منطق، شناخت لفظ مفرد و مركب دانسته و براى هر كدام مثالى زده و گفته: تا لفظ مفرد شناخته نشود، مركب شناخته نمى‌شود، سپس وارد بحث كلى و جزيى گرديده و كلى ذاتى و عرضى را توضيح داده است. تشريح جنس و نوع و فصل در بخش ديگر مطرح شده است.

سپس از حد و رسم، سخن به ميان آمده. مؤلف، با ادبيات خاص زمان خود، مطالب مهم منطقى را با شيوه‌اى جالب بيان مى‌كند كه البته با ادبيات امروزى در بعضى موارد تفاوت‌هاى بسيار چشم‌گيرى دارد؛ براى مثال، اين قاعده را كه معرِّف بايد اعرف از معرَّف باشد، به اين صورت بازگو مى‌كند: «هر چيزى كه ناشناخته بود و خواهى كه شناخته كنى، به چيزى كنى كه از وى شناخته‌تر بود و الاّ هيچ فايده نبود».

ابن سينا، اسم و فعل و حرف را با سه كلمه نام و كنش و حرف مطرح مى‌كند و سپس بحث قضايا را مطرح مى‌نمايد و در مورد قضيه حمليه، شرطيه متصل و شرطيه منفصل توضيحاتى مى‌دهد و در ادامه قضيه سالبه و موجبه و اقسام آنها را؛ يعنى سالبه معدوله و موجبه معدوله و موجبه مهمله و سالبه مهمله را بيان مى‌كند و در نهايت براى قضاياى حمليه، هشت صورت ذكر مى‌كند و آن‌گاه وارد بحث قضاياى شرطيه شده و مى‌گويد: چنان‌كه قضاياى حمليه، متشكل از موضوع و محمول بودند، قضاياى شرطيه نيز متشكل از مقدم و تالى هستند.

مهم‌ترين سرفصل‌هايى كه در اين باب مطرح مى‌شوند، عبارتند از: عكس و نقيض اين قضايا. ابن سينا، طريق رسيدن به تصور را حد و رسم مى‌داند و طريق وصول به تصديق را حجت و حجت را به سه قسم قياس، استقرار و تمثيل تقسيم مى‌كند و در مورد هر يك، توضيحات لازمى را ارائه مى‌نمايد؛ از جمله، قياس را به دو گونه قياس اقترانى و قياس استثنايى تقسيم مى‌كند و شكل‌هاى سه‌گانه را كه با تغييراتى در موضوع و محمول، پديد مى‌آيند، به اين صورت بيان مى‌كند: اگر حد وسط در يك مقدمه، موضوع و در مقدمه ديگر، محمول باشد، شكل اول درست مى‌شود و اگر در هر دو مقدمه، محمول باشد، شكل دوم پديد خواهد آمد و اگر در هر دو، موضوع واقع شود، شكل سوم خواهد بود. از جمله ديگر مطالب، در مورد قياس، مى‌توان به بحث قياس‌هاى استثنايى متصل، قياس‌هاى استثنايى منفصل، قياس‌هاى مركب و قياس خلف اشاره كرد.

بعد از اين توضيحات در مورد قياس، استقراء و تمثيل را نيز توضيح داده، بعد دوباره در مورد قياس، به پيدا كردن صورت و ماده‌اش، اشاره‌اى مى‌كند تا تكليف قياس برهانى، قياس جدلى، قياس مغالطى، قياس شعرى و قياس خطابى را مشخص نمايد. مقدمات سيزده‌گانه قياس را به اين ترتيب مشخص مى‌كند: اوليات، محسوسات، فطريات، تجربيات، متواترات، وهميات، مشهورات حقيقى، مقبولات، مسلمات، مشبهات، مشهورات ظاهرى، مظنونات و متخيلات. ابن سينا، درباره هر يك از مقدمات مزبور، توضيحاتى دارد كه در ادامه بيان مى‌نمايد و نهايتاً مشخص مى‌كند كه هر كدام از اين مقدمات، به درد كدام قياس‌ها مى‌خورند؛ به اين صورت كه اوليات، محسوسات، تجربيات و متواترات در قياس برهانى، مشهورات و مسلمات در قياس جدلى، وهميّات و مشبهات در قياس مغالطى، مشهورات ظاهرى و مقبولات و مظنونات در قياس خطابى و مخيلات در قياس شعرى كاربرد دارند. شيخ الرئيس، با توجه به اهميتى كه در برهان نهفته است، توضيحات مفصل‌تر ديگرى را درباره برهان ارائه مى‌نمايد. تقسيم قياس برهانى به برهان إن و برهان لم، از ديگر مسائلى است كه در اين‌جا بدان پرداخته است. در آخر، ابن سينا، چند اصل را مطرح مى‌كند كه براى رهايى از دام مغالطه مفيدند.