رسائل اخوان الصفا

باهتمام:ملک‌الکتاب شیرازی
کاتب:میرزا محمداسماعیل شیرازی طالب زاده
ناشر: مطبعه ملک الکتاب بمبئی
زبان کتاب: فارسی 
تعداد صفحه: 169
اندازه کتاب: وزیری جلد سخت - سال انتشار: 1257 - دوره چاپ: 1 

کمیاب  - کیفیت : عالی ؛ عطف کتاب چسب خوردگی دارد
 

مروری بر کتاب 

چاپ سنگی ؛ دوره ناصرالدین شاه

رسائل اخوان الصفا یا رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا مجموعه‌ای است دائره المعارف گونه شامل ۵۲ رساله. این رسائل، مطالب گسترده‌ای در گسترۀ علوم منطقی، ریاضی، طبیعی، الهی و حکمت عملی در خود دارد. در پی این رسائل، رساله الجامعه آمده است که مشتمل است بر خلاصۀ موضوعات مطرح شده در رسائل و جدا از این رسائل منتشر شد. اخوان الصفا در این رسائل کوشیده‌اند که خوانندگان خود را «با هدف راهنمایی گمراهان و هدایت سرگشتگان و بیدار کردن غافلان» با همۀ بخشهای دانش‌ها و هنرهای نظری و عملی دوران خود آشنا سازند.

یکی از مسائل مهم دربارۀ رسائل، هویت نویسندگان آن است. آیا این نوشته‌ها محصول کار یک یا چند تن بوده است؟ آیا اخوان از قرمطیان، یا از اسماعیلیان بوده‌اند یا گروهی از اندیشمندان و روشنفکرانی بوده‌اند که به دنبال آن بوده‌اند که زمینۀ ایجاد تغییرات بنیادی را در میان گروه‌های مشخصی فراهم آورند؟ این پرسش‌ها تاکنون بسیاری از پژوهشگران را به خود مشغول داشته است. گزارش‌های منابع تاریخی نیز در این باره دچار آشفتگی و ابهام است....

رسالهٔ پنجم، رسالهٔ موسیقی است. در بخش مربوط به ساخت ساز عود می‌توان نکات مهمی دربارهٔ دیدگاه اخوان‌الصفا به آموزش صناعات به دست‌آورد. در فصل «فی کیفیه صناعت الآلات و اصلاحها» می‌توان نکات زیر را مشاهده کرد: حکما سازندگان ساز موسیقی هستند.
از دیدگاه اخوان، حکما هدفی معنوی در ساخت مصنوعات و سازهای موسیقی دارند. برای نمونه، حکما عود را به وجود آوردند تا بیدارباشی باشد برای نفوس طالبان علوم فلسفی و ناظران در علوم ریاضی. همچنین تمام دقایق حکمی و رموز صناعی که در مصنوعات حکما نهفته است، خود دال بر صناعت صانع حکیم اول [خدا] است، که صناعت‌گران را خلق کرد و صنایع اولی و حکم و علوم و معارف را به آنها الهام نمود.

از دیدگاه اخوان کسی که قصد ورود به قلمرو این صناعت دارد باید «اهل» باشد. دربارهٔ این اهلیت دو قول وجود دارد: اول آن که، متخصص این صناعت باشد و دوم این که، اهلیت معنویِ اخذ و دریافت چنین صناعتی را دارا باشد. آن کس که دارای این اهلیت باشد، صانع صناعتی متبرک و مفید است که نه تنها برای عموم مردم مفید که بیدار باشی برای نفس و رسیدن به‌غایت معنوی صناعت است. اهلیت، خصوصیتی بسیار کلیدی است که در تاریخ عرفان، حکمت و هنر اسلامی بر ضرورت آن تأکید بسیار شده است و به ویژه در نظام استاد-شاگردی، اهلیت مهم ترین صفتی است که چنانچه شاگرد حامل آن باشد، استاد، رموز و دقایق را به او خواهد آموخت و اگر نه، حتی اگر در مهارت و حذق، ماهر و مستعد باشد (لکن فاقد اهلیت معنوی باشد) استاد در آموزش معنا، او را مخاطب قرار نخواهد داد.

از دیدگاه اخوان صناعت گرانی که به ساخت عود اشتغال دارند، باید نسب افضل را بشناسند و چوبی که برای ساخت عود بر می‌گزینند باید دارای نسب شریف باشد. بر این اساس از عود که با غایتی معنوی ساخته می‌شود و بر اساس نسب افضل و شریف شکل می‌گیرد (نسبی که از دیدگاه اخوان، نسبت‌های متعالی حاکم بر کون و مکان هستند)، موسیقی ای خلق می‌شود که از دیدگاه اخوان، نغماتی مماثل نغمات حرکات افلاک و کواکب دارد. نتیجه این همانندی نوای حاصل از عود با حرکت افلاک، آن است که نفوس جزئی ساکن در عالم کون و فساد را به سرور عالم افلاک و لذات نفوس ساکن آنجا متذکر شده و رهنمون می‌گردد. نفس بر اثر شنود موسیقی عود پی خواهد برد که ساکنان افلاک در معرض زیباترین احوال، پاک ترین لذات و جاودانه ترین سرور هایند....

مؤلفان اثر هویت خود را عمداً پنهان نگه داشته‌اند و تاریخ دقیق پدیدآمدن اثر نیز نامعلوم است (احتمالاً حدود نیمه دوم سده ۱۰م). رسائل‌ شامل‌ چهار بخش‌ عمده‌ است‌ و هر بخش‌ چندین‌ رساله‌ و هر رساله‌ چندین‌ فصل است.
اثر پیرامون موضوعات مختلف از دین و هندسه و موسیقی و جغرافیا و علم حساب تااخلاق و جادو و غیره است که همگی با یک هدف اساسی نوشته شده‌اند که مکرراً توسط نویسندگان اثر تأکید شده‌است، که علم‌آموزی ریاضتیست برای نفس که آن را برای زندگی در عالم پس مرگ آماده می‌کند. خلاصه مهمی از کل اثر در یکی از رساله‌ها و تحت عنوان الرساله الجامعه آمده‌است اخوان الصفاء و خلان الوفا جمعیت سری فلسفی و عرفانی است که در سده ۴ق در بصره و بغداد توسط ایرانیان تشکیل شد.

هدف این گروه ترویج برادری و صفا بین مردم و رفع اختلاف فکری و مذهبی از شیوه گسترش حکومت عقل و تلفیق بین فلسفه و مذهب و ایجاد یک گونه آرمان‌شهر بوده‌است. آنها شروع به نوشتن مقالاتی بدون گوشزد نام نویسنده نمودند و خود را اخوان الصفاء و خلان الوفا نامیدند. آنها گرچه در پژوهش به روش یونانیان مانند اقلیدس و نیکوماخوس بودند، ولی پژوهش‌ها و نظریات آنها در زمینه حل مسئله‌های مربوط به صوت از یونانیان پیشتر رفت.