راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق ؛ متن کامل

راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق

نویسنده: محمد بن علی راوندی
مصحح: محمد اقبال , مجتبی مینوی
ناشر: امیر کبیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 600
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1364 - دوره چاپ: 2 

کمیاب - کیفیت : نو ؛ روکش کتاب زدگی مختصری دارد

مروری بر کتاب 

همراه با یک شجره نامچه

این کتاب، تاریخ سلسله بزرگ سلجوقی را از برپایی اش در اوایل سده پنجم قمری تا سقوط آن (۵۹۰ ق/ ۱۱۹۴ م) در بر دارد. شرح دراز دامنی در باره رویدادهای پنج سال پس از این زمان ، در آن وجود دارد که از روند نقل اتفاقات تا ۵۹۵ (۱۱۹۹) گزارش می‌دهد. نویسنده در پایان هر بخش از کتاب، به مدح و ثنای غیاث الدین می‌پردازد و قصیده‌ای نیز به نامش انشا می‌کند.

ارزش تاریخی این کتاب، به روایاتی وابسته است که از سال‌های ۵۵۵- ۵۹۵ (۱۱۹۰- ۱۱۹۹)؛ یعنی دو دوره آخر سلسله سلجوقی (پادشاهی ارسلان و طغرل) خبر می‌دهند.اطلاعات این دو دوره، دست اول و دراز دامنند، اما گزارش‌های کتاب در باره اوایل دوره سلجوقی، به دشواری آموزنده و سودمند است و دوره‌های سلطنت دوازده پادشاه نخست این سلسله، بسیار چکیده و به شیوه‌ای ناخوش آیند گزارش شده‌اند.تنها منبع اطلاعات تاریخی مؤلف این کتاب در بخش‌های آغازین، سلجوق نامه ظهیر الدین نیشابوری است که معلم سلطان ارسلان و خویشاوند راوندی بود. 

درون مایه دو پاره از بخش‌های گوناگون پایان کتاب، در باره تیراندازی با تیر و کمان و مسابقه اسب سواری است و تنها بحث شرعیات در این بخش‌ها مطرح است یا این تمرین‌ها در اوضاع گوناگون از دیدگاهی مذهبی بررسی می‌شوند.  بخشی مستقل نیز در باره مشروعیت شراب وجود دارد که در آن، ویژگی‌های دارویی شراب‌های گوناگون لفظ به لفظ و بدون ذکر منبع از کتاب بزرگ ذخیره خوارزمشاهی، نوشته اسماعیل جرجانی (۵۳۱ ق) نقل شده است.

بخشی که به بحث شطرنج می‌پردازد، درون مایه‌ای درخور و آموزنده در بر ندارد و کمابیش تکرار سخنان نویسندگان قدیم و جدید به عربی و فارسی در این باره است.مانند اینکه بازی شطرنج در هندوستان اختراع شد و در دوره انوشیروان عادل به ایران آمد و اینکه وزیر او بزرگمهر تغییراتی در آن پدید آورد و پس از آن به رومیان رسید و آنان نیز تغییرهای بیشتری در آن پدید آوردند.

موضوع کتاب فوق درباره تاریخ سلجوقیان ، از آغاز تا پایان عهد طغرل بن ارسلان و غلبه خوارزمشاهیان بر عراق و نیز تاریخ اتابکان عراق و آذربایجان است .همچنین فصلهایی در آداب قدیمی و شطرنج و چگونگی حرام بودن شراب و نیز آداب اسب دوانیدن ، تیرانداختن و شکار کردن و اصول خط و جز آن به میان آمده است .

این کتاب از جهت اشتمال بر اطلاعات فراوان تاریخی و اجتماعی و هم از لحاظ سلاست انشاء در شمار معتبرترین و سودمندترین کتب فارسی پیش از حمله مغول به‌شمار می‌رود.راوندی در این کتاب پس از مقدمه وارد تحقیق و بحث در دولت سلجوقیان شده و کار آنان را از ابتدا تا پایان کار سنجر به تفضیل آورده است.

شيوه نگارش كتاب را روشن و ساده و همان سبک فارسى پيش از مغول (انشاى سليس) مى‌توان برشمرد كه به دليل بودن مطالبِ نامربوط مانند گريزهاى طولانى، ذكر مكرر و كمابيش نامناسب ضرب المثل‌هاى مبتذل و كم ارزش عربى همراه با ترجمه فارسى آنها و شعرهاى فراوان، آسيب فراوانى به زيبايى آن رسيده است. به گمان ما، با حذف اين مطالب از كتاب، حجم آن را به يك چهارم مى‌توان كاست.

نویسنده 264 ضرب المثل عربى در اين اثر آورده است كه همه آنها بدون اشاره به نام منبع و و نویسنده‌اش، از الفرائد و القلائد ثعالبى گرفته شده‌اند و شمار شعرهاى آن به 2799 مى‌رسد كه 511 بيت از آنها، از آن خود نویسنده در مدح پشتيبانش (كيخسرو)، 144 بيت از انورى، 196 بيت از سيد اشرف (حسن قزوينى)، 77 بيت از اثير اخسيتكى، 348 بيت از مجير بيلقانى، 81 بيت از جمال‌الدين اصفهانى، 71 بيت از عمادى، 249 بيت از نظامى بيشتر از مثنوى خسرو و شيرين)، 122 بيت از شاعران عرب (بيشتر طغرايى و متنبى)، شش بيت فهلويات يا شعرهاى محلى، 676 بيت از شاهنامه و كمابيش 323 بيت از ديگر شاعران فارسى زبان است. هم‌چنين ابياتى از نظامى و شاهنامه بدون ذكر منبع در اين اثر ديده مى‌شود. بيت‌هاى شاهنامه از متن كامل آن گرفته نشده‌اند و گويى نویسنده مجموعه‌اى از ابيات اخلاقى و پند آموز شاهنامه را نزد خود داشته و بدون رعايتِ ترتيب، آنها را نقل كرده است.

اين دست نوشته نيز مانند ديگر دست نوشته‌هاى قرن هفتم و پيش از آن، در املاى كلمات، ويژگى‌هاى زيرا را داراست: «ا» هميشه داراى مد (آ) نيست، «بيرون است» و «نزدیک است» و...، به صورت «بيرونست» و «نزدیک ست» و... نوشته مى‌شوند. آيات و روايت، اشعار و كلمات و امثال و حكم عربى و فارسى در سراسر كتاب به اندازه‌اى است كه مى‌توان گفت هيچ صفحه‌اى، از اين نكات و لطايف و دقايق خالى نيست. اين امثال و حكم، گاهى با ترجمه‌اى منثور همراه مى‌شود و گاهى به ترجمه گونه‌اى منظوم آراسته است كه احتمالا، از خود نویسنده يا ديگر شاعران است. مثل‌ها و حكمت‌هاى موجود در اين كتاب اغلب برگرفته از سخنان حكمت آموز امام على(ع) است.