ذخیره خوارزمشاهی ؛ سه جلدی در چهار مجلد

ذخیره خوارزمشاهی 

نویسنده: اسماعیل بن الحسینی الجرجانی
به کوشش: محمد تقی دانش پژوه , ایرج افشار
ناشر: انجمن آثار ملی 
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 990
اندازه کتاب: وزیری گالینگور - سال انتشار: 1356 ~ 1344 - دوره چاپ : 1

کمیاب - کیفیت : درحد نو _ نو ؛ جلد اول و دوم واجد تصویر محمدرضا شاه

مروری بر کتاب

ذخیره خوارزمشاهی مهم‌ترین و مفصّل‌ترین اثر اسماعیل‌بن حسین جرجانی.این کتاب درواقع نخستین دانشنامه جامع و حرفه‌ای در زمینه پزشکی به زبان فارسی و نخستین اثر جامع جرجانی در پزشکی پس از ورودش به شهر خوارزم در ۵۰۴ است. او این کتاب را به قطب‌الدین محمد خوارزمشاه (حک: ۴۹۰ یا ۴۹۱ ـ۵۲۱) تقدیم کرده‌است.

ذخیره خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در پزشکی ، آغاز تألیف آن ۵۰۴ قمری بوده‌است.کتاب تقدیم به قطب‌الدین خوارزمشاه است. ذخیره خوارزمشاهی بزرگ‌ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته می‌شد و یک دایره‌المعارف فارسی دربارهٔ دانش پزشکی است . ذخیرهٔ خوارزمشاهی جامع‌ترین متن پزشکی به زبان فارسی بود که تا آن تاریخ نوشته می‌شد. جرجانی با جمع‌آوری یافته‌های پزشکان دیگر در کتاب‌های عربی و فارسی و همچنین با استفاده از تجربهٔ پزشکی خود، کتاب را گردآوری کرد. این کتاب، نمونهٔ بسیار خوبی از نثر متقدم فارسی محسوب می‌شود که نثری ساده، بدون زرق‌وبرق، واضح و دلپذیر است.

جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمه اثر گوید:
و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده‌است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.و این کتاب چنان جمع کرده آمده‌است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.

 فهرست

۱.اندر شناختن حد طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چیزی و چگونگی او و شناختن مایه‌ها و خلط‌ها و مزاجها و احوال و عادتها و تشریح اندامها و یادکردن قوتهای اندامها
۲.اندر شناختن حالهای تن مردم از تندرستی و بیماری و انواع و اعراض و اسباب آن و شناختن نبض و تفسره و شناختن احوال هر چه از تن مردم بیرون آید چون عرق و نفث و بول و غایظ.
۳.اندر نگاه داشتن تندرستی و تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آبها و تدبیر آنها و تدبیر طعام و شراب و تدبیر خواب و بیداری و تدبیر حرکت و سکون شناختن احوال کسوتها و عرها و افرم‌ها و به کار داشتن روغن‌ها و تدبیر قی کردن و داروی مسهل خوردن و تدبیر فصل و حجامت و دیوجه و حقنه و شیاف و تدبیر اعراض نفسانی چون شادی و اندوه و اندیشه و غیر آن و همچنین تدبیر حالهای که اندر تن مردم پدید آید و پدید آمدن آن نشان بیماری باشد … و تدبیر پروردن طفلان و تدبیر پیران و تدبیر مسافران.…
۴.اندر استخراج مرض یعنی شناختن هر بیماریی که کدام بیماری‌است و همچنین شناختن نضج و بحرانها و شناختن حال بیمار که چگونه خواهد شد…
۵.اندر یادکرد نتب و احوال و اسباب و علامات و اقسام و انواع آن و علاج آن
۶.اندر علاج بیماریهای اندامها از سر تا پای
۷.اندر علاج آماسها و ریشها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج اندامی که تباه شود و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم و مانند آن
۸.اندر تدبیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر تن و بشره مردم که آن را زینت گویند
۹.اندر انواع زهرها و پادزهرها
۱۰.اندر آغاز کردن قرابادین