دیوان بدر شروانی

دیوان بدر شروانی

نویسنده: بدر بن شمس الدین شروانی
مصحح: فاطمه مجیدی
ناشر: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1222
اندازه کتاب: وزیری سلفون - سال انتشار: 1397 - دوره چاپ: 1 

مروری بر کتاب 

بدر بن شمس‌الدین شروانی (789ـ854 ق) از سرایندگان پارسی‌گوی نامور قفقاز در نیمۀ دوم سدۀ هشتم و نیمۀ اول سدۀ نهم قمری است که بنا به قول دولتشاه سمرقندی در «تذکرة الشعراء»: «مرد خوشگوی و نادره‌جوی» بوده که سال‌ها سرآمد طایفۀ شعرا در شروان بوده است.شاعر خود را در جای‌جای اشعارش بدر می‌نامد و در «تذکرۀ دولتشاه» نیز به همین نام خوانده شده است؛ اما در ماده تاریخی که به مناسبت وفات وی از شاعری ناشناس در پایان دیوان ثبت شده، نام وی بدرالدین ذکر شده است.

نام کامل شاعر و نام پدر وی در عنوان قطعۀ زیر که شاعری با نام امیر محمد بن خلیفه برای وی سروده، چنین آمده است: لامیر محمد بن خلیفه فی حق خواجه بدر بن حاجی شمس‌الدین شروانی». این شعر در بخش قطعات دیوان ذکر شده است. وی تخلص خود را تقریباً در تمام اشعارش آورده است و همه جا خود را «بدر» می‌نامد و تصاویر گوناگونی را متناسب با این تخلص می‌سازد. زادگاه بدر شماخی است که یکی از روستاهای شروان است و در چند جا به زادگاه خویش اشاره کرده است.

وی در اشعار بسیاری زادگاه خود را شروان می‌داند. بدر در اشعارش به زندگی شخصی خود اشاراتی دارد که از این اشاره‌ها چند نکته در مورد زندگی وی دریافت می‌شود:
1. وی فردی مریض احوال بوده است. وی به بیماری رماتیسم و درد پا مبتلا بوده است، دچار درد چشم بوده است. در قصیدۀ 35 و قصیدۀ 62 به این بیماری اشاره کرده است.
2. خانۀ وی به دست ترکمانان به آتش کشیده شده است.
3. چند بار به دست راهزنان ترکمن اسیر می‌شود.

 اوضاع مالی بدر همیشه بر یک منوال نبوده و گاهی در فقر و گاهی در عیش و کامرانی به سر می‌برده است. در چند شعر به داشتن غلام و کنیز و اسب‌های راهوار و روانداز حریر برای خود اشاره می‌کند. بدر برخلاف شاعر هم‌شهری خود خاقانی یا شاعر محبوبش انوری در علوم زمان تبحری نداشته است. در دیوان وی جز چند مورد که اشاره‌ای به مسائل نجومی می‌کند از علوم دیگر خبری نیست. در چند جا هم نام خط‌های مختلف و اصطلاحات خوشنویسی را ذکر کرده که نشان از آگاهی وی نسبت به این هنر دارد. عربی‌دانی و تسلط او به قرآن نیز در حد بعضی اشارات بسیار ساده به آیات و احادیث رایج است و در مجموع شعر وی حکیمانه و عالمانه نیست.

پیشنۀ اصلی بدر شاعری بوده و در کنار آن به نانوایی و بافندگی نیز می‌پداخته است. در زمان تولد بدر، یعنی نیمۀ دوم قرن هشتم، چندین عامل باعث به وجود آمدن یک فضای تسامح و تساهل مذهبی شده بود: یکی اینکه این زمان، دورانی است که به‌خاطر عوامل اجتماعی و درگیری‌هایی که در پی حملۀ مغول و حوادث پس از آن در تمام قسمت‌های کشور رخ داده است، مردم سرخورده شده‌اند و به تصوف و خانقاه‌نشینی گرایشی شدید پیدا کرده‌اند. در واقع دوره‌ای که بدر در آن زندگی می‌کند یعنی اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم دوران گذار مذهبی از تسنن به تشیع است.

شروانشاهان که متحدان تیمور بودند نیز همین آزادی و عدم تعصب تیموریان را سرلوحۀ سیاست‌های مذهبی خود قرار داده بودند و لذا در اشعار بدر هم با یک نوع تسامح و تساهل مذهبی رو‌به‌رو هستیم. وی در چند جا از چهار خلیفه با عنوان‌های محترمانه یاد می‌کند. وی در چند قصیده بزرگان مدهب شیعه را مدح کرده است و در این اشعار از ائمۀ شیعه به ویژه امام علی (ع)، امام حسین (ع)، امام حسن (ع) و حضرت مهدی (عج) به شایستگی یاد می‌کند و ممدوح را به ایشان تشبیه می‌کند.

در شعر بدر گرایش به تصوف چنان که در میان شاعران قرن هشتم وجود داشت دیده نمی‌شود. بعضی مفاهیم عرفانی و اصطلاحات تصوف در اشعار بدر دیده می‌شود و این اصطلاحات بیشتر در غزلیات وی مشهود است. در قصاید وی که بیشتر جنبه‌های واقعی زندگی وی را نشان می‌دهد عرفان و تصوف بسیار کمرنگ است. شعر بدر از نظر قالب به قصاید، قطعات، غزلیات، رباعی، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مستزاد، مسمط، مسدس، مثمن، معشّر و مفردات تقسیم می‌شود. یکی از قالب‌های شعری که به گفتۀ بسیاری در دورۀ قبل از حملۀ مغول بیشتر اهمیت داشت و پس از آن رو به افول نهاد و جای خود را تا حدودی به غزل داد، قصیده است.

این نکته در مورد بدر نیز صادق است و علت عدم توجه تذکره‌نویسان به وی در کنار شاعر هم‌عصر وی کاتبی، می‌تواند همین نکته باشد. حجم زیادی از اشعار بدر را قصاید وی دربر می‌گیرد و از این قصاید جز چند قصیده که در موضوع مرثیه سروده شده، بقیه در مدح است. بیشتر قصاید بدر ساده و روان و به دور از پیچیدگی‌های لفظی و معنوی است. ابیات دشوار و تصاویر پیچیده در شعر وی بسیار کم به چشم می‌خورد. یکی از نوآوری‌های بدر در قصاید، آوردن غزلی عاشقانه در میان قصیده است که در این کتاب «غزل ـ قصیده» نام نهاده شده است.

این غزل ـ قصیده‌ها در دیوان دیگر شاعران سابقه ندارد و بدر با این قالب نوآوری خاصی را در قالب شعر به وجود آورده است. تعداد 19 غزل ـ قصیده در دیوان بدر وجود دارد؛ غزل‌های عاشقانه‌ای که بدر در میان قصاید آورده است. یکی از قالب‌های شعر فارسی که مورد توجه بسیاری از شاعران بوده، قطعه است. قطعه بیش از هر قالبی می‌تواند مسایل شخصی زندگی شاعر و تعامل وی را با افراد مختلف نشان دهد. در قطعه شاعر معمولاً کمتر به تصویرسازی و بازی‌های ادبی می‌پردازد و بیشتر واقعیت‌های عصر خویش را بیان می‌کند و از این جهت بسیار اهمیت دارد.

بدر بیش از 2500 بیت در قالب قطعه سروده است. قطعه‌های بدر دربردارندۀ درون‌مایه‌های گوناگون است از جمله: مدح، هجو، هزل، درخواست، مادۀ تاریخ، ذکر حوادث و ... . قطعات بدر نشان‌دهندۀ وضع اجتماعی و اقتصادی و مردم‌شناسی دوران وی است. بدر در غزل به شیوۀ پیشینیان به ویژه غزل‌سرایان قرن هفتم و هشتم چون سعدی و حافظ نظر دارد و هنوز هیچ‌گونه اثری از خیال‌پردازی‌ها و مضمون‌آفرینی‌های غزل‌سرایان نیمۀ دوم قرن نهم در غزلیاتش دیده نمی‌شود. بدر 1628 بیت در قالب غزل سروده است. غزل‌های وی ساده و زیبا و از نظر مضمون غالباً عاشقانه است.

هر چند که گاهی رنگ و بوی عرفان نیز در بعضی غزلیات وی به چشم می‌خورد. مضمون حکمت معمولاً در قصیده بازتاب دارد اما بدر در یکی از غزلیات خود این مضمون را به وجهی بسیار زیبا بازنموده است. این غزل در واقع قطعه‌ای است که به خاطر مردّف بودن بیت نخست در میان غزلیات ذکر شده است. در دیوان بدر 19 شعر در قالب ترکیب‌بند و چهار شعر در قالب ترجیع‌بند موجود است که هر چهار شعر طولانی و بیش از هفتاد بیت و گویای توانایی بدر در ساختن ترجیع‌بند هستند. اشعار بدر از نظر مضمون و محتوا بسیار متنوع است و شامل موضوعاتی چون مدح، هجو، هزل، توصیف، مرثیه، درخواست، پند و اندرز، مادۀ تاریخ، لغز و معما، مسائل مذهبی و ... می‌شود.

بیشترین حجم دیوان بدر را مدحیات وی در بر می‌گیرد که در قالب‌های مختلف از جمله قصیده و قطعه و رباعی و ... سروده شده است. بدر در مدح غلو نمی‌کند و ترک ادب شرعی در دیوان وی به چشم نمی‌خورد جز در دو بیت که در نسخۀ تاشکند کاتب روی بیت نخست خطی کشیده و در کنارش این عبارت را نوشته است «فیه سب صریح نعوذ بالله». بخشی از اشعار بدر را شعرهای هزل و هجویات وی در برمی‌گیرد. این اشعار که بیشتر قطعات وی را شامل می‌شود، به بیان مسائل اجتماعی و ویژگی‌های افراد جامعۀ شاعر می‌پردازد و آن‌ها را به باد طنز و هجو خویش می‌گیرد. اشعار مرثیه‌ای بدر در رثای بزرگان و شاهان هم‌دورۀ وی و در قالب ترکیب‌بند سروده شده است.

این اشعار بسیار ساده و بی‌تکلف و سوزناک و تأثر برانگیز است و همراه آن ابیاتی در پند و اندرز نیز مشهود است. وزن مراثی در دیوان بدر با مضمون همخوانی دارد و شاعر از اوزان آرام و مناسب مرثیه بهره برده است. یکی از دورن‌مایه‌های اشعار بدر توصیف است که بیشتر در قصاید و قطعات دیده می‌شود. بعضی موارد وصف در شعر بدر عبارت است از: وصف طبیعت، وصف معشوق، وصف ابینه، وصف اسب و وصف حالات شخصی خود. 

فهرست

پیش‌گفتار
درآمد
قصاید
فی المقطّعات
فی التواریخ
فی الترجیع
غزلیات
فی المتفرقات
فی الرباعیات
فی المعمیات
تعلیقات
نمایه‌ها
کتابنامه