دستورنامه پهلوی

نویسنده: هنریک ساموئل نیبرگ
ناشر: اساطیر
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 542
اندازه کتاب: رحلی گالینگور - سال انتشار: 1383 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

اهمیت کتاب حاضر در پژوهشهای زبان پهلوی، واژه شناسی و دستور زبان آن بر محققان و پژوهندگان آشکار است. با اینکه مؤلف حدود هشتاد سال پیش آن را تالیف نموده و قریب چهل سال پیش متن تجدیدنظر شده آنرا انتشار داده است، هنوز که هنوز است اعتبار اثر به قوت خود باقی است و از منابع اصلی و دست اول پژوهندگان زبان فارسی میانه یا پهلوی است. از انتشار کتاب نزدیک به چهل سال می گذرد و چندین و چند سال است که سخت نایاب است.

قرن های متمادی، احتمالا بیش از نیم هزاره، رسم بوده است وهست که برای حل مشکلات نوشته های فارسی به منابع و مآخذ عربی دست یازیم. خوشبختانه انبوهی از کتابها و رسائل در این راستا ما را یاری می دهد و روزبه روز هم برشمار نوشته هایی افزوده می شود که در آموختن زبان عربی و تاثیر آن بر زبان فارسی راهگشا است و ما را هدایت می کند. از سوی دیگر، می دانیم که زبان فارسی فرزند فارسی میانه است. از این روی است که ناگزیر برای شناخت بهتر زبان فارسی دری می باید به ریشه و شکل کهنتر زبان خویش بپردازیم.

جز با آگاهی از صورت های قدیمی واژه ها و قواعد ساخت آنها و دیگر واحدهای زبانی و نحو دوران پیشین نمی توان بسیاری از مبهمات و دشواریهای آثار ادبی فارسی دری و شیوه های رنگارنگ آنها پرده برداشت و بسا که ندانستن رموزی از این دست ما را بیهوده به نتیجه گیری نادرست بکشاند.

میراثی که از نیاکان خردمند و بزرگوار ما برجای مانده است، در دوران های متواتر تاریخی غنی و سرشار است. ما از دوران فارسی باستان تا فارسی میانه و فارسی دری آثار مکتوب و نوشته هایی در دست داریم که هویت ملی و غنای فرهنگی ایران را پشتیبانی می کند. از این میان، شناخت و آگاهی همگانی مردم ما از فارسی میانه و دیگر زبان های ایرانی میانه با سهولت و آسانی بیشتری صورت می گیرد و هم آموختن آن زبانهای قدیمی و هم بهره گرفتن از آنها برای فارسی زبان سهل و شیرین و سودمند است. نه تنها پیوستاری و ارتباط مستقیم میان فارسی و فارسی میانه گسست ناپذیر است و نمی شود آن را انکار کرد و اینک که امکان فراگیری هست، نمی شود آن را از دست نهاد، بلکه بسا که آثاری صریح و نمایان از بقایای ثابت مانده و تحول نایافته فارسی میانه در شاهکارهای ممتاز فارسی دری پدیدار می آید:

تو این را دروغ و فسانه مدان به یکسان روشن زمانه مدان
واژه (رَوِشن) در این بیت از شاهنامه فردوسی به همان صورت قدیمی خویش در فارسی میانه آمده است و نه به صورت تحول یافته خود در فارسی نو که می شود (رَوِش)(با حذف n پایانی از rawisn) شادروان استاد ماهیار نوابی فهرست بلندی از این بقایای دیگرگون نشده فارسی میانه را در فارسی دری و آثار مکتوب آن یافته بود و گمان بر این داشت که با جستجوی بیشتر می شود بر این فهرست افزود.

نظر استاد فقید کاملا درست است. نیز باید گفت جز در زمینه واژگان، نحو زبان هم تابع همین حکم است و مثلا جز از راه بازگشت به پیشینه زبان فارسی دری و ساخت جمله آن در دوران میانه نمی توان شکل دستوری بیتی نظیر بیت زیر را بازیابی کرد:
که این گفت را زمادر شنود
با اینهمه، آثار اندک بازمانده از این دست را نباید جز دلیل و گواهی فرعی و کنارِی بر ضرورت آموختن فارسی میانه برای سودجستن از آن در شناخت بهتر فارسی دری دانست. اگر برای شناخت آن بخش از واژه ها و ترکیبات دخیل از زبان عربی امروزه خوشبختانه گنجینه عظیمی از نوشته و تحقیق در دست داریم، ناگزیر برای بازیابی پیشینه بخش اصیل و ایرانی زبان و ادب و فرهنگ خویش نیز باید دست به تلاشی تازه بزنیم و راههای مشهور و معروفی را در این راستا بازبینی کنیم که امروزه بر جهانیان آشکار و روشن است.

آموختن زبان فارسی میانه و سپس دیگر زبان های دوران میانه و نیز باستانی ایران نه تنها میراث غنی مکتوب زبان فارسی را برای ما روشنتر خواهد کرد، بلکه ارزش دیگر گویش های زنده ایرانی ، که شمار آنها را بیش از پنجاه زبان مستقل گفته اند، در ابعادی تازه در برابر چشم ما مطح خواهد کرد. زبان شناسی تاریخی امروزه اطلاعات بسیاری در این زمینه ها به دست آورده است.

با معرفی کردن و در دسترس خواننده ایرانی قرار دادن آگاهی هایی در این حوزه از دانش نوین، نظرگاهی تازه و پویا در شناخت زبان فارسی و دیگر زبانهای ایرانی و در پی آن، فرهنگ در ایران معاصر عمومیت خواهد یافت. این عمومیت مسائلی از این دست را برای همگان روشن خواهد کرد که مثلا ارتباط زبان لری و کردی و بلوچی و گیلکی با فارسی چیست و صورت های کهنتر واژه هایی که در زبانهای معاصر ایرانی کاربرد روزمره دارند، در دوران پیشین چه بوده است. با این گونه آشنایی، ابهامات بسیاری در ابعاد گوناگون زبان و ادب فارسی از میان برخواهد خاست و در زمینه هایی چون واژه یابی و واژه گزینی امکان عمل و ابتکار در دسترس همگان قرار خواهد گرفت.

دانشمندانی که در یکی دو قرن گذشته با زحمت و دقت فراوان عاشقانه رنج کشیده اند و علم و آگاهی بسیار درباره زبان و فرهنگ ایران و جایگاه آن در میان دیگر زبان ها و فرهنگ های جهان به دست آورده اند، طبعا پرتوی تازه بر راه بینش و دانش بشری افکنده اند. اما روشن است که دستاورد پژوهش آنان درباره زبانی که به مردم این دیار تعلق دارد، در ایران بیش از هر جای دیگر جهان فروغ خواهد افشاند و به درخشش درخواهد آمد: یافته های پژوهشی آن بزرگان هنگامی که در اختیار عموم مردم در ایران قرار گیرد و به اصطلاح، این دانش بومی شود، به صورت ابزاری درخواهد آمد برای کاربردی عام و پرسودمندی و با بازده فراوان و آسان.

البته منظور از بازدهی و سودمندی نه آن است که بی درنگ می توان حاصلی فوری از این دانش به دست آورد و مثلا کفش و کلاهی از آن دوخت، بلکه در حقیقت بنیادی پدید خواهد آورد برای برداشتن گام هایی مهم و جدی در پیشبرد اهدافی ملی و فرهنگی. محض دانش گرامی و ارجمند است و بویژه آگاهی از گذشته دور فرهنگی کشور خود ما. در کنار این هدف و نیز مقاصدی اصلی، چون دادن ابزاری نوین به دست ادیبان برای گشودن و آفتابی کردن پرده هایی تازه از غنای فارسی و افزودن برقدرت عمومی در زمینه واژه گزینی و واژه سازٍی، نکته هایی خرد و دلپذیر هم بر آموختن زبان های کهن مترتب و بسودنی است: بی گمان برای ما شیرین است که بدانیم واژه های (پور) و (ژاله) اصلا پارتی است و دخیل در فارسی، و (آغاز) و (فرخنده) سغدی است و (خدیو) بلخی. طبعا چنین اطلاعی برای پژوهنده ای که فارسی زبان نیست، آن لطف را نخواهد داشت که برای فارسی زبانان.

از همین دست است آگاهی بر نکته های ظریفی از این گونه: شاید هنوز هم اگر از بچه ای که خدای نکرده، بی تربیت باشد، بپرسید (چرا؟) در جواب بگوید(محض ارا)! اگر بدانیم که (ارا) بازمانده شکل قدیمی فارسی میانه (e(d) ray) یعنی (برای این، بدین روی، از این جهت) است، ضمن ادب کردن بچه، اصطلاح قدیمی را هم دور نخواهیم انداخت و دانستنش را گرامی خواهیم داشت، به حکم قول الهی که گفت: ((که گوید که دانا و نادان یکی است))

در مجلد کتابی که در دست دارید، درس نامه دستنامه آموزش زبان فارسی میانه زرتشتی یا پهلوی است. پروفسور هنریک ساموئل نیبرگ (1889 - 1974) ایران شناس بزرگ سوئدی و یکی از متبحرترین دانشمندانی است که به پژوهش و کندوکاو در زبان پهلوی پرداخته و حاصل تجربه و کار خویش را به صورت راهنمای آموختن زبان در دسترس همگان قرار داده است. پس از انتشار این دستنامه (1964 و 1974 ) هیچ دانشجو و پژوهنده زبان از خواندن و آموختن و بهره گرفتن از آن بی نیاز نیست. نکته مهم آن است که این کتاب هم به کار آموزش می آید و هم برای پژوهش مدرکی است کلاسیک و ضروری. مجلد نخستین کتاب مشتمل است بر گزیده ای از متون پهلوی (کارنامه اردشیر بابکان، یادگار زریران ، بخشهایی از روایات پهلوی، اندرزنامه پوریوتکیشان، بخش هایی از دینکرد، شهرهای ایران، گزارش شطرنج) همراه با تصحیحات و نمونه هایی از کتیبه های ایرانی میانه غربی(پارتی و ساسانی) و یک نمونه از پهلوی ساسانی مسیحی و جدول های راهنمای خطوط و قرائت.

فهرست

جلد اول : گزیده متن های پهلوی
جلد دوم : شرح واژگان و دستور زبان