جوانمردا !
این شعرها را چون آیینه دان.
آخر دانی که آیینه را صورتی نیست در خود:
اما هرکه در او نگه کند
صورت خود تواند دید
همچنین می‌دان
که شعر را در خود هیچ معنی نیست...

این کتاب کوششی است در فهم ساحت حقیقی زبان آدمی، که همانا زبان شعر است. آری ساحت حقیقی زبان، زبان شعر و تنها شعر است. آدمی در ساحت زبان شاعرانه به دریافت حقیقت خویش و از آنجا به «حقیقت وجود» راه می‌یابد.این کتاب به رسم آثار «تحقیقی» رایج تألیف نیافته است. از نقل بی وجه آراء و نظرات دیگران و ارجاعات غیرضروری به منابع متعدد خودداری شده است. سبک انشایی کتاب دلالت بر این دارد که اساساً به دنبال تحلیل و نقد و بررسی آراء دیگران نبوده و صرافاً سعی در بیان تفکری واحد را داشته است که راقم این سطور خود را مقید بدان می‌داند. لذا در مقام ایجاب به طرح بحث پرداخته و از ورود به مباحث سلبی حتی‌المقدور که لازمه یک کار تحقیقی است، اجتناب گردیده است (گرچه هر ایجابی در ذات خود سلب چیزی با چیزهایی است).

دوم انکه، روش کتاب روشی پدیدارشناسانه است. روش پدیدارشناختی روشی است که ما را از بند برخی پیش‌فرض‌ها رها می‌سازد تا در نسبتی آزاد با حقیقت هر پدیداری مواجه شویم. در چنین روشی از هر گونه پیش فرض روان‌شناختی و خودبنیادانه فاصله گرفته و سعی در امکان شنیدن ندایی است که از پدیده به گوش می‌رسد.

امروزه در مواجهه با شعر چون دیگر پدیده‌ها عادت بر آن است تا آن را در نسبت با تأثیر و تأثرات روانی و ذهنی بر بششر تعریف و تحلیل نمایند. زیبایی چیزی دانسته می‌شود که بشر آن را زیبا می‌داند و بشر چیزی را زیبا می‌داند که برایش خوش آیند باشد و یا منشأ لذت یا سودی برای او باشد! چنین رویکردی به شعر رویکرد غالب در عصر و زمانه ماست. این کتاب در برابر این رویکرد مسلط ایستاده است و گرچه در این وادی خود را غریب می‌بیند اما هنوز بر این باور است که جان‌های آزاده بسیاری به دنبال حقیقت است.

چو حافظ ار چه معارف نمی‌توان شد مست هنوز خون جنون تاک را به رگ جاریست

این کتاب دربردارنده دو بخش است. بخش نخست بحثی است در باب چیستی شعر و معنای آن و بخش دوم پی‌گیری این معنا و چیستی در اشعار برخی شاعران بزرگ پارسی‌گو. گرچه می‌شد در همه شاعران این مرز و بوم از آغاز تا به امروز رد این معانی را گرفت، اما هم به دلیل محدودیت و هم به جهت انتخاب احسن، صرفاً به شش شاعر نامی اکتفا شده است. انتخاب این شاعران نیز همه ادوار شعر ما را در برمی‌گیرد. فردوسی و نظامی با قالب مثنوی و حافظ و بیدل با قالب غزل و مولوی هم غزل و هم مثنوی می‌توانند ما را با وجوه مختلف شعر فارسی آشنا سازند. معارف نمونه‌ای استثنایی در عصر حاضر و زمانه عُسرت است. گرچه جای شاعران بزرگی نظیر «سعدی» و «عطار» بسیار خالی می‌نماید. با این حال شاعران این دفتر هر یک نماینده دوره و سبک ویژه‌ای در شعر فارسی به‌شمار می‌روند که می‌توانند ما را با کل ساحت شعر فارسی آشنا کنند.

فصل نخست كتاب كه «چيستی شعر» نام دارد به موضوعاتی چون افلاطون و شعر، ارسطو و شعر، تشبيه، استعاره، داعی شعر نو چيست؟، ادبيات چيست؟ می‌پردازد.
فصل دوم كتاب با عنوان «حكمت و حماسه» كه درباره فردوسی است از وحدت وجود، پادشاهی فريدون، مرگ‌آگاهی و ... بحث می‌كند.
فصل سوم كه از نظامی بحث می‌كند «حكمت و دلدادگی» نام دارد و معنای ظاهر، معنای باطن، احوال ليلی، جدال عاشق و موضوعاتی مشابه را طرح می‌كند.
چهارمين فصل كتاب درباره مولوی است «حكمت و عرفان» نام دارد.
فصل پنجم كه «حكمت و اشارت» نام يافته درباره حافظ است؛ زبان حافظ، مفردات، چند غزل، غم و شادی از عناوين مطرح در اين فصل است.
ششمين فصل كتاب با نام «حكمت و راز» از بيدل و موضوعاتی چون لفظ و معنا، وجود و عدم، حقيقت زندگی، حقيقت زمان و برخی مفردات شعری بيدل مانند شمع، آيينه، شبنم، غنچه و انتظار سخن می‌گويد.
فصل هفتم با عنوان «حكمت و تاريخ» به ديوان اشعار عباس معارف، شاعر معاصر، می‌پردازد. از عناوين مورد بحث در اين فصل می‌توان از مثنوی حكمت تاريخ، در صفت پريروز، در ذكر استاد فرديد، در صفت امروز، در صفت فردا، نام برد.

فهرست

درآمد
پیش‌گفتار
1. چیستی شعر
2. حکمت و حماسه
3. حکمت و دلدادگی
4. حکمت و عرفان
5. حکمت و اشارت
6. حکمت و راز
7. حکمت و تاریخ