خلیج فارس در نگاه ایرانیان

نویسنده:  امیرهوشنگ انوری
ناشر: ایران شناسی
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 346
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1386 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

نقشه - سند

ایرانیان همواره با علاقمندی خاصی به خلیج فارس نگریسته اند. این علاقه مندی دارای یک سابقه ی تاریخی طولانی است و ریشه در واقعیات جغرافیایی، اقتصادی، انسانی، فرهنگی و سیاسی دارد. کافی است به این نکته توجه داشته باشیم که یک سمت مرزهای ایران یعنی در جنوب، سراسر دریاست، یعنی خلیج فارس و دریای عمان. این مرز آبی از خرمشهر تا گواتر بیش از سه هزار کیلومتر درازا دارد. دیگر مرزهای ایران در شمال و مشرق و غرب هم به همین نحو طولانی هستند.

اما واقعیت آن است که اگر محیط پیرامونی جزایر ایرانی در خلیج فارس را هم در نظر بگیریم، ‌مرزهای آبی ایران در جنوب تقریباً دو برابر رقم بالا خواهد شد. بدین ترتیب طولانی ترین مرز کشور ایران در دریاهای جنوب است. در همان حال شایان توجه است که مرز آبی ویژگی های خاص خود را داراست. بدین معنی که در مرز خشکی هر کشور با یک کشور دیگر همسایه است و با دیگران با واسطه و غیرمستقیم امکان ارتباط می یابد. اما از طریق مرز آبی، آن هم دریاهای آزاد، یک کشور با تقریباً تمام کشورهای جهان ارتباط دارد و چنانکه می توان گفت از طریق مرز آبی با همه ی کشورهای جهان همسایه هستیم.

طی چند قرن گذشته حضور کشورهای اروپایی در خلیج فارس، به گونه ای بوده که گویی با انگلستان، فرانسه، هلند، پرتغال، اسپانیا،... همسایه بوده ایم. این در حالی است که از نظر فاصله ی مستقیم جغرافیایی از طریق خشکی نزدیکتر به آنها بوده ایم تا دریا. اما وجود کشورهایی در حدفاصل اروپا تا ایران امکان این ارتباط را یا نمی داد یا کم می ساخته است. حاصل این سخن آنکه مرزهای آبی ایران در جنوب و بخصوص خلیج فارس، در اصل و اساس اهمیت بین المللی دارد.

چنین مرز حساسی طی دو قرن گذشته تأثیر مستقیمی بر سیاست و سرگذشت ایران داشته است. چنانکه تحولات مرزهای شرقی و شمالی ایران همبسته با تحولات خلیج فارس گردید. به عبارت دیگر بُعد بین المللی این تحولات همواره در سمت خلیج فارس ظهور و بروز می یافت. هم اکنون نیز خلیج فارس به مانند دیگر ملت های پیرامون آن، برای ایرانیان واجد اهمیتی بیش از پیش شده است.

اهمیت اقتصادی خلیج فارس برای ایرانیان با یادآوری همین نکته ی ساده امکان پذیر است که در حدّ بسیار بالایی از درآمد ارزی کشور از محل صدور نفت است. صدور نفت نیز از طریق خلیج فارس صورت می گیرد. به عبارتی نفت، درآمد خارجی و خلیج فارس همه یک سخن را برای بودجه می گویند؛ اینکه خلیج فارس گذرگاه اصلی واردات و صادرات کشور است و نقشی که این صادرات و واردات در اشتغال، ارتباطات و فعالیت بخش های مختلف اقتصادی دارد، نیاز به توضیح ندارد. منتهی نقش کم نظیر درآمد نفتی موجب می شود تا در حالت عادی بدان چندان متوجه نباشیم، اگر توجهی به خطوط ریلی کشور داشته باشیم درمی یابیم که بیشتر این خطوط به بنادر خلیج فارس منتهی می شوند و این بیش از دیگر مناطق مرزی است. این خود اهمیت بندرها و فعالیت اقتصادی کشور در این سمت را نشان می دهد.

گرایش به صدور فرآورده های نفتی به جای نفت خام، حجم عظیم سرمایه گذاری در پارس جنوبی و دیگر حوزه های نفتی و نیز استقرار بخش مهمی از مناطق آزاد و ویژه ی اقتصادی در جزایر و سواحل خلیج فارس هر یک بیانگر گوشه هایی از اهمیت اقتصادی خلیج فارس برای ایرانیان به شمار می آید. حتی در سال های اخیر علاقمندی به بهره گیری از شرایط جغرافیایی سواحل و جزایر جنوب برای جذب جهانگرد نیز بیشتر شده است. هر ساله در هنگام نوروز نیز بنادر و سواحل خلیج فارس یکی از مقاصد سفرهای نوروزی به شمار می آید.

با همه ی تأکید و توجه به خلیج فارس و دریای عمان در امور اقتصادی، حتی با در نظر گرفتن شیلات، کشتی سازی... هنوز ظرفیت بسیاری در این سامان وجود دارد که مورد بهره برداری کامل قرار نگرفته است. هم اکنون درصد اندکی از اشتغال و تغذیه ی کشور ( شاید حدود یک درصد ) ارتباط مستقیم با دریا دارد؛ یعنی دریایی است. در حالی که به طور متوسط در دنیا حدود 35 درصد از دریا برای اشتغال و تغذیه استفاده می گردد. همچنین در سراسر جهان حدود نیمی از جمعیت در مناطق ساحلی یا نزدیک بدان متمرکز هستند. علت آن نیز ارتباطات، تجارت، جلوگیری از آسیب رسیدن به کشاورزی، بهره گیری از شیلات و نظایر آن است. این رقم در کشور ما اندک است. به همین دلیل از جانب برنامه ریزان به عنوان یک ظرفیت قابل توجه برای توسعه ی کشور، آمایش سرزمینی و ایجاد اشتغال در نظر گرفته شده است.

تصویب قوانین جدید مرتبط با بهره گیری از دریا مانند قانون تأسیس سازمان دریانوردی، ایجاد رشته های تحصیلی و مراکز آموزش عالی مرتبط با دریا و دریانوردی، برپایی کنفرانس های علمی و کاربردی در خصوص تاریخ، فرهنگ، تکنولوژی، تأسیسات و تولیدات دریایی روزبه روز در حال افزایش است. نگاهی به سهم در حال رشد دریا در توسعه ی اقتصادی کشور فهرست بسیار بلندی را به وجود خواهد آورد که از حوصله ی این نوشته خارج خواهد بود.

شاید فصول انتهایی این فهرست را بتوان در اقدامات در حال رشد مربوط به محیط زیست دانست که پابه پای فعالیت های ارتباطی، صنفی و اقتصادی پی گیری می شود. علاوه بر الزامات تکنیکی و علمی دنیای معاصر، این امر بیانگر آن است که باور به پیوسته و مشترک بودن مسائل خلیج فارس برای کلیه ی کشورهای پیرامونی آن در حال ترقی و تکامل است. هر چند مبادلات تجاری و همکاری های نفتی و کشتیرانی از قبل این اشتراک مساعی را در پی داشته، اما دغدغه ی مشترک برای دریایی که برای همه اهمیت حیاتی دارد، در پرتو نگاه انسانی، خردمندانه و آینده نگرانه به محیط زیست کارنامه ی درخشان تری را نشان می دهد و این امید را تقویت می کند که تجربه ی حاصل از آن در دیگر بخش ها نیز به کار گرفته شود.