خشونت مشفقانه

خشونت مشفقانه

نویسنده: روح انگیز کراچی
ناشر: تاریخ ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 202
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1394 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

 روایتی از مردسالاری دوران ناصری

کتاب حاضر، شرح خشونت مشفقانه مردان و ناتوانی زنان بی‌چاره در برابر تحمیل قدرت‌های مردانه و روایتی از مردسالاری دوران ناصری است. حکایت اقتدار مرد و فردیت تحقیرشده زن در این سرزمین است. روایتی از بایدها و نبایدهای اخلاقی و محدود کردن بی‌اندازه زنان به سلیقه مردان جامعه است و جریان فکر مردانه و رفتار فرهنگی جامعه‌ای است که در آن مرد حاکم مطلق و خودکامه‌ای است که هر چه میل دارد انجام می‌دهد و ناتوانی و تحقیر و توسری‌خوردگی زن جلوه‌ای از قدرت مردانه است.

این کتاب دربردارندۀ شش دست‌نویس است که نخستین اثر «سلوک و سیرت زن» پیش از 1278 هـ.ق نوشته شده و پنج نسخۀ دیگر با عنوان‌های دیگر به تقلید از آن در سال‌های مختلف بازنویسی و تولید شده، تا آخرین نسخه که در سال 1304 هـ.ق مفصل‌تر از دیگر نسخه‌ها نوشته و چاپ سنگی شده است.

کتاب به لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد، مگر اینکه سبک گفتاری و عوامانه و درهم‌آمیختگی سبکی یک متن موردنظر باشد. به لحاظ دستورات تربیتی، شیوه‌ای ضدتربیتی دارد. به لحاظ جامعه‌شناسی تاریخی اما بازتاب شرایط اجتماعی و فرهنگی دورۀ ناصری است به ویژه در رابطه با اقتدار مرد و ناتوانی زن و ارتباط حاکم و محکومی میان زن و مرد آن دوران که برای نسل‌های بعدی و شناخت تاریخ اجتماعی ارزشمند است.

این مجموعۀ شش نسخه‌ای شامل سلوک و سیرت زن است که نسخه بدل آن آداب معاشرت زنان و آغاز یک جریان است. این کتاب شرح خشونت مشفقانه مردانه و ناتوانی زنان بیچاره در برابر تحمیل قدرت مردانه و روایتی از مردسالاری دوران ناصری است. حکایت اقتدار مرد و فردیت تحقیرشده زن در این سرزمین است. روایتی از بایدها و نبایدهای اخلاقی و محدودکردن بی‌اندازۀ زنان به سلیقۀ مردان جامعه است.

اولین رساله با عنوان «آداب معاشرت نسوان» دو نسخه از آن موجود است که نسخۀ کتابخانۀ ملک با شمارۀ 639 و نسخۀ دوم در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نگهداری می‌شود. در تصحیح نسخۀ کتابخانۀ ملک اساس بوده و ضبط‌های نادرست و دشواری‌ها بر اساس نسخۀ کتابخانۀ مرعشی در متن قرار داده شده است. نویسندۀ این رساله در ظاهر با افکار متجددانه اما بسیار واپسگرا در جهت منافع زن اندرز می‌دهد، حال آنکه از سنت ایرانی و فرهنگ فرنگی هرچه به نفع خود است را برگزیده و به زنان حکم می‌کند. سبک نگارش این رساله کوشش در پیروی از سبک سعدی در گلستان و به‌کارگیری نظم و نثر توأمان است که در ادبیات فارسی پیشینه دارد. نویسنده در مقدمه کوشش می‌کند تا از سبک سعدی و پیروان او تقلید کند و نثری موزون و مسجع ارائه دهد، اما پس از مقدمه‌ای کوتاه، زبان گفتاری را پیش می‌گیرد و در بخش‌هایی به زبان عامه نزدیک می‌شود و برای تأثیرگذاری از اشعار شاعران بنامی چون سعدی، حافظ، مولانا و نظامی و گاه از آیات قرآنی و احادیث کمک می‌گیرد تا نثر خویش را بیاراید و سخنان خود را تأثیرگذارتر، منطقی‌تر و معقولانه‌تر سازد.

دومین رساله با عنوان «نصایح مشفقانه» است که یک نسخه از آن در کتابخانۀ مسجد اعظم نگهداری می‌شود. این رساله تألیف شاهزاده اعظم خانلرمیرزا احتشام‌الدوله و دارای سیزده برگ است. این نسخه به غیر از حمد آغازین مشابه دست‌نویس آداب معاشرت و سلوک و سیرت زن است که در این کتاب به دلیل مشابهت از تکرار آن خودداری شده است.

«رساله در احوال و رفتار خواتین زنان» سومین رساله در این کتاب به تألیف محمدحسن معتضدالدوله است. این نسخۀ خطی در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران نگهداری می‌شوند. این متن تحریر دیگری از دست‌نویس تأدیب النسوان با عنوانی متفاوت است که پس از سرآغازی شش سطری به قلم مؤلف، متن تأدیب النسوان را آورده است. در فصل اول بخش‌هایی از دست‌نویس تأدیب زنان که حدیثی دربارۀ رسول اکرم و نصاحی ایشان به حضرت فاطمه (س) است را به متن افزوده است. تفوات این متن فقط در سرآغاز کتاب و گاه تغییر در چند واژه یا جمله است. سبک نگارش متن، نثر دورۀ قاجاریه است با ویژگی های ساختاری و زبانی که به نثر ساده و گفتاری نزدیک‌تر است.

رسالۀ چهارم «تأدیب النساء» است که در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود. مؤلف و به عبارت صحیح‌تر محرر این دست‌نویس بر خلاف دیگر نسخه‌هایی که در این موضوع نوشته شده، مانند تأدیب النسوان، آداب معارشرت نسوان و ...، به صراحت خود را معرفی کرده و در توضیحی اصل این نوشته را متعلق به شاهزاده محمدحسین میرزا دانسته که به توصیۀ او رونویسی و در اختیار طالبین این موضوعات قرار داده است. این رساله به دلیل مشابهت موضوعی با دو نسخۀ دیگر در همین کتاب با عنوان «تأدیب النسوان و آداب معاشرت زنان» به طور کامل استنساخ نشده و تنها مقدمه‌اش که تکراری نبوده، بازنویسی شده است.

«تأدیب النسوان» پنجمین رسالۀ این کتاب است. این رساله روایت دیگری از رسالۀ آداب معاشرت نسوان و سلوک و سیرت زن است که با نثری دیگر و با افزودن و کاستن جمله‌ها یا واژه‌هایی تحریری دیگرگونه یافته است. تأدیب النسوان مثل بیشتر کتاب‌های نثر فارسی با حمد و سپاس پروردگار و درود بر پیامبر و اهل بیت آغاز می‌شود. سپس نویسنده به سبب تألیف رساله و فصل‌بندی آن و مقدمه‌ای را در اخلاق و سازگاری زن و دوری از سحر و جادو نوشته است. فصول این رساله عبارتند از: در سلوک و رفتار زن، در حفظ زبان، در گله، در قهر، در راه رفتن، در آداب غذاخوردن، در پاکیزگی بدن و استعمال عطریات، در آداب لباس پوشیدن، در آداب خوابیدن و در آداب صبح از خواب بیدار شدن. نویسندۀ این رساله دو سبک مختلف را در نگارش این رساله به کار گرفته است. او کوشش کرده تا با تقلید از نثر آهنگین سعدی در گلستان و به کار بردن آیه و حدیث و شعر و امثال فارسی و عربی، نثری به زیبایی او بنویسد و در حد دانایی و توانایی خود صفحات نخست کتاب را به زیبایی نگاشته است؛ اما پس از چند صفحه نثر به طور ناهماهنگی به نثری محاوره‌ای و گفتاری بدل شده است.از این رساله دو نسخۀ خطی و یک چاپ سنگی موجود است که در این تصحیح نسخۀ کتابخانۀ ملک اساس کار قرار گرفته است.

آخرین رسالۀ این کتاب، «تأیب النسوان باکو» نام گرفته است. این نسخه در کتابخانۀ باکو نگهداری می‌شود. به نوشتۀ خود مترجم ـ ابوالقاسم پسر مرحوم میرزامحمدخان شمس‌الشعرای سروش اصفهانی ـ این نسخه ترجمه است؛ ولی ترجمه‌ای که کمترین شباهت به اصل کتاب فنلن ـ نویسنده اصلی ـ دارد. افکار منعکس شده در این کتابچه به مردی ایرانی از دورۀ ناصری تعلق دارد که شدیداً متأثر از فضای اجتماعی است و مضمون و درون‌مایۀ این نوشته تقلیدی از کتاب تأدیب النسوان است. این دست‌نویس به سبب مشابهت عنوانی با تأدیب النسوان، شباهت مضمون و پیروی از جریان اجتماعی به اصطلاح تربیت زن در این کتاب آورده شده است تا خواننده در فضای فکری مردان دورۀ ناصری قرار گیرد.

فهرست 

مقدمه
پیش‌گفتار
سلوک و سیرت زن و آداب معاشرت نسوان
نصایح مشفقانه
رساله‌ای در احوال و رفتار خواتین زنان
تأدیب النساء
تأدیب النسوان
پیوست
تأدیب النسوان باکو
واژه‌نامه
کتاب‌نامه
تصاویر