خاطرات و اسناد محمدعلی غفاری

خاطرات و اسناد محمد علی غفاری

نویسنده: محمدعلی غفاری
به کوشش: عباس زارعی مهرورز
ناشر: تاریخ ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 376
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1380 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

تاریخ غفاری جلد سوم ؛ همراه با اسناد دیوان عدالت عظمی و کتابچه تعدیات حشمت الدوله

جلد سوم از متون و اسناد تاریخی ، تاریخ غفاری موسوم به «حیرت نامه» است که آن را مفقود می پنداشتند. البته مسلم نیست که این جلد آخرین بخش کتاب باشد ، چون مولف چندبار به قصد خود در نگارش جلد چهارم اشاره کرده است ؛ اما معلوم نیست که آن را نوشته باشد: «اگر عمری ماند و فراغتی حاصل شود، شروع در نوشتن جلد چهارم بکنم.» از این سخن می توان دریافت که برنامه مولف برای نوشتن خاطرات چندان منظم نبوده است. البته نسخه صفحه شماری تا صفحه ی 500 دارد و سپس مطالب ناتمام مانده و صفحه شمار مجددا از شماره 1 شروع شده است ...

میرزا محمدعلی خان مطالب خود را همیشه می نوشته و منتظر پایان وقایع نمی ماند: «بر خواننده ی این کتاب پوشیده نباشد که به ذات ذوالجلال قسم است ، هر مطلبی که واقع می شود ، فورا این دولتخواه نوشته. تصور نفرمایند که پس از وقوع این مطلب ، شروع در تحریر این کتاب کردم.»

او با توجه به این که در زمره درباریان محمدعلی میرزا در تبریز بوده ، علاوه بر شرح ماجراهای دارالسلطنه تبریز ، اقدامات بسیاری از رجال درباری و سیاسی تبریز و تهران ، همچنین رویدادهای پایتخت و مناطق و ولایات مختلف آذربایجان را بازگو کرده و زد و بندهای درباریان برای رسیدن به حکومت و کنار زدن دیگران را به صراحت نوشته است. یکی از قسمت‌های مهم کتاب ، گزارش مفصل واقعه رژی در تبریز و عکس‌العمل درباریان و مردم و روحانیون آن خطه است. محمدعلی غفاری کوشیده است همزمان ، وقایع تهران و شهرهای دیگر را به اختصار بازگو نماید.

گزیده‌ای از سرفصل‌های خاطرات محمدعلی غفاری بدین قرار است : شرارت طایفه اکراد شاطرانلو ، فتنه خوانین نمین و طالش ، درباره حاجی میرزا آغاسی و میرزا تقی خان امیر کبیر ، برکناری میرزا ملکم خان از مناصب دولتی ، تبریز و شورش تنباکو ، اوصاف محمدعلی میرزا ، خلع امیرنظام از پیشکاری آذربایجان ، واقعه رژی در خراسان و رشت و اصفهان ، اغتشاش اوضاع آذربایجان ، دستخط شاه به تجار و علما درباره رژی ، وقایع تبریز در ماه رجب 1309 ، قضیه طلب امیرنظام ، ناخوشی وبا در تبریز ، فروش حکومت سراب ، گوشه‌ای از اخلاق اعتضادالسلطنه ، شورش فوج چهارم ، اغتشاش سرحدات آذربایجان ، خرابی اوضاع همدان و فارس و فروش حکومت‌ها و مناصب ...
گفتنی است بخش عمده اسناد کتاب را متن مکاتبات ، نامه‌ها و پاسخ نامه‌های رجال سیاسی و درباری این دوره در تبریز تشکیل می‌دهند.

اسناد دیوان عدالت عظمی (وزارت عدلیه) : این اسناد مربوط به دوره مظفری است و برای فهم دستگاه قضایی اواخر عهد قاجاری و شیوه صدور حکم و رسیدگی به شکایات و انواع آنها و نقش روحانیون در حل و فصل اختلافات ، بسیار مهم است. این بخش شامل متن 93 سند و عریضه و دادخواهی است. کتابچه تعدیات عبدالله میرزا حشمت الدوله. این کتابچه عریضه‌جمعی از اهالی کمره است که با بدشانسی روبه‌رو شده زیرا به هنگام سفر مظفرالدین شاه به فرنگ ، به تهران می‌آیند و معطل می‌مانند. این کتابچه تصویری از حکومت استبدادی برخی حاکمان شهرها و شیوه مقابله "رعایا "با آنها به دست می‌دهد. رعایا گاهی می‌توانستند در برابر حاکمان که با درباریان و شاهزادگان ذی نفوذ بهم بسته و تنیده بودند ، مقابله کرده و تا حدودی حقوق خود را اعاده نمایند. تمسک مهم آنها در این راه بست نشینی ، عریضه نویسی و توسل به علمای دینی بوده است.