خاطرات من یا تاریخ صد ساله

نویسنده: حسن اعظام قدسی
ناشر: کارنگ
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1303
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1379 - دوره چاپ: 1

کمیاب - کیفیت : نو ؛ لبه روکش کتاب سائیدگی مختصری دارد
 

مروری بر کتاب 

مصور

خاطرات آقای حسن اعظام قدسی (اعظام الوزاره) نگاه ویژه ی دولت مردی است به تاریخ معاصر، که به زمان پنج سلطان زیسته و به سه سلطان خدمت کرده است·در این یادداشت ها، رگه هایی از مردم خواهی نویسنده دویده است، که نشان از رسوخ اندیشه های نو در آن لایه ی اجتماع می دهد که به بی اعتنایی مطلق به رعیت عادت داشته اند.این لایه، بی این که بتواند راه حلی مشخص ارائه دهد، سراسر آرزومندی و امید به تغییر است· تغییری که هیچ زیربنای جامعه شناسانه ندارد و شبیه به تخیلات اومانیستی است· 

حسن اعظام قدسی، مشهور به اعظام الوزاره، فرزند ملاعلی مدرس (طالقانی)، بسال 1308 هجری قمری معادل 1268 هجری شمسی، در تهران به دنیا آمد. پدر ایشان ملاعلی فرزند علیرضا، متولد روستای سوهان طالقان و پدربزرگ نامبرده، از اهالی و کشاورزان روستای سوهان طالقان بود. اعظام قدسی بتاریخ اول اردیبهشت 1355 شمسی، (87 سالگی) فوت کرد و در آرامگاه ظهیرالدوله تهران به خاک سپرده شد .

حسن بعد از فراگیرى مقدمات عربى، نزد پدر خویش که در مدرسه علمیه شاهزاده خانم تهران، به تدریس علوم دینی اشتغال داشت و تحصیل زیر نظر برخی از علمای طالقانی، به کسوت روحانیت درآمد و علاوه بر درسهای متداول حوزوی، در روضه‏ خوانی و مداحی، پیشرفت نمود. با شروع نهضت مشروطه‏، با افکار نوین آزادی خواهی آشنا و به صورت جدی، هوادار مشروطه خواهان گردید 

حسن اعظام قدسی با لباس روحانیت، در همکاری با مشروطه خواهان و حتی نگهبانی در ساختمان اولین مجلس مشروطیت، فعالیت شبانه روزی داشت. در جریان به توپ بستن مجلس توسط محمد علی شاه، به زادگاه پدر خویش، روستای سوهان، فرار نمود و جهت دستگیر نشدن، به خرم آباد شهرستان تنکابن رفت. سپس به همراه مجاهدان از سراسر کشور، برای شکست هواداران حکومت محمد علی شاه، به تهران مراجعت نمود 

با شروع جنگ جهانی اول، و مهاجرت اکثریت نمایندگان مجلس وقت، برای تشکیل دولت در تبعید، به همراه مهاجران، عازم کرمانشاه گردید و با استفاده از آشنایان خود در نجف اشرف و ملاقات با مراجع وقت عراق، در تلاش برای تامین نیازمندیهای مجاهدان بود. پس از پایان جنگ و برگشت دوباره به تهران، حسن اعضام قدسی از لباس روحانیت خارج شد و در امور اداری و حکومتی، عهده دار مناصب دولتی گردید. وی در سال 1336 هجری قمری با لقب اعظام الوزاره، به عنوان حاکم نطنز، از سوی وثوق الدله انتخاب شد 

سپس بعنوان اولین حاکم چهاردانگه (از توابع ساری)، ریاست شعبه کنترل انبار غله دولتی، حکومت ایوانکی و خوار، حکومت دماوند و فیروزکوه، رئیس اسکان ایلات فارس، کفالت حکومت شیراز، ریاست کارگزینی و بازرسی وزارت کشور، کاندید نمایندگی مجلس شورای ملی از قزوین در سال 1322 شمسی و نماینده وزارت کشور، در کمیسیون تعیین تکلیف زمین های خالصه، برای رفع مشکلات برخی استانها، فعالیت نمود. در زمان حکومت دکتر مصدق، از طرف لطفی وزیر دادگستری دولت ملی، بعنوان حاکم تبریز، پیشنهاد شد و لکن مورد قبول دکتر مصدق واقع نشد 

با توجه به حضور حسن اعظام قدسی در دوران های مهم تاریخ معاصر ایران، یعنی از اواخر حکومت ناصر الدین شاه، تمامی دوران مظفرالدین شاه، محمد علی شاه، احمد شاه، رضا شاه و اکثریت زمان محمد رضا شاه، نامبرده به جهت توان نویسنگی و ثبت روزشمار خاطرات و مشاهدات خویش در موقعیت های مختلف سیاسی و اجتماعی، دارای تجارب بسیار ارزشمند بوده است که در اواخر عمر خویش، مبادرت به نوشتن خاطرات و تجارب خویش، به صورت کتاب «خاطرات من» می نماید 

کتاب «خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله» در دو جلد، اطلاعات دقیق و جزئیاتی درباره‏ى اوضاع اجتماعى و اقتصادى و سیاسى اواخر دوره‏ى ناصری، انقلاب مشروطیت مردم ایران و برخی حوادث مهم حکومت پهلوی اول تا نهضت ملی شدن صنعت نفت، مطرح شده است. بیشتر کتاب، شامل مشاهدات و بر اساس دست نوشته های روز شمار نویسنده و در مواردی یاداشت های اشخاص دیگر، (که برخی از آنها در سایر کتاب های تاریخی معاصر مطرح نشده است) تقدیم شده و بعلاوه تحلیل هائی نیز در خصوص علت وقایع و نقش استعماری روس و انگلیس، سرگذشت انسانهای فداکار به وطن، افراد بیکفایت دوران و نیز اشخاص خائن به کشور و غیره، مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده مدعی است قصد تاریخ نگاری نداشته و بلکه با طرح مسائل عینی، برای روشن شدن زوایای پنهان مسائل تاریخی دوره مشروطه و حکومت پهلوی ها، برای آگاهی نسل جوان و آیندگان، خاطرات خود را ارائه مینماید 

در خصوص ارزیابی مطالب کتاب، می توان گفت که موضوع کتاب در باره سه دوره تاریخی، اول، پیروزی انقلاب مشروطیت تا انقراض قاجاریه، دوم، دوران پهلوی اول، و سوم دوره پهلوی دوم تا سقوط حکومت دکتر مصدق و آغاز دهه 40 شمسی، تنظیم شده است. لکن با توجه به زمان انتشار جلد اول کتاب در سال 1342 شمسی و در زمان حکومت پهلوی دوم، بعد از غلبه ظاهری حکومت بر نهضت اولیه امام خمینی «ره»، شیوه پرداختن به موضوعات در دوره های مذکور، بایکدیگر تفاوت زیادی دارد 

دوره اول یعنی تا انقراض قاجاریه، به جهت همزمانی با دوران رشد و جوانی نویسنده و حضور مستقیم در تمامی جریانات اصلی پیروزی انقلاب مشروطیت تا تغییر پادشاهی قاجار به پهلوی، نویسنده باعنایت به نوشته های روزشمار خود و سایر اشخاص، ضمن بیان حوادث و نقاط تاریک و پرابهام آن دوران، در تلاش برای تبیین نقش پشت پرده سفارت های انگلیس و روسیه و درباریان و جریان های مهم سیاسی و اجتماعی آن زمان و رهبران آنها، مطالب مناسب و جدیدی را ارائه میدهد 

ولی در خصوص دوران پهلوی اول، یعنی زمان رضا خان، باتوجه به اشتغالات اداری و ماموریت های کاری نویسنده به مناطق کشور و دور بودن از کانون دربار و البته محدودیت عملی برای زیر سوال بردن شدید و مستقیم رضا خان، بیشتر به عوامل پشت پرده آن زمان و نقش سفارت های انگلیس و آلمان و وضعیت سایر اشخاص موثر آن دوران و مسائل حاشیه ای و مرتبط با برخی وقایع زمانه، طرح مطلب شده است 

لکن در خصوص دوره سوم، یعنی حکومت محمد رضا شاه، با توجه به کبر سن نویسنده و تحولات زمان ملی شدن نفت و سقوط حکومت دکتر مصدق و مسائل مربوط به اصلاحات اراضی، مولف کتاب، ضمن دور شدن از شیوه مطالب قبلی کتاب و عدم طرح بسیاری از مسائل، در مقام تقبیح اقدامات (دکتر مصدق) بعد از تصویب ملی شدن صنعت نفت، به جانبداری از اقدامات حکومت وقت، متمایل شده است (یا شاید برای امکان چاپ کتاب، ناچار به آن بوده است!). هر چند تلاش میگردد، در کنار درج متن سخنرانی شاه در شهرستان قم و در کنار آن، متن اعلامیه نهضت ملی بعد از جریان رفراندام در سال 1342، جنبه بیطرفی خود را حفظ کرده باشد 

بعلاوه در بخش هائی از کتاب، مطالب متنوعی راجع به عجایب جغرافیایی، فرهنگ سایر ملل، حوادث تاریخی، اجتماعی و تاریخ ادیان و حکومت زنان مقتدر و غیره، مطرح شده است، که موجب حجیم شدن مطالب جلد دوم شده است. با این وجود، به دلیل طرح موضوعات و مشاهدات عینی نویسنده در جریان مسائل مشروطه و مسافرت ها و ماموریت های اداری زیادی که به سراسر کشور داشته است، مطالب کتاب شامل نکات بدیع و جالبی برای علاقه مندان تاریخی و آگاهی از وضعیت سیاسی و اجتماعی آن دوران میباشد 

شاید مهمترین نقطه ضعف کتاب، درج نامه و تائیدیه عباس هویدا، نخست وزیر وقت، در ابتدای جلد دوم کتاب میباشد. زیرا با توجه به شهرت بهائی بودن هویدا و مطالبی که نویسنده در متن کتاب، در نشان دادن نقش استعماری روس و انگلیس در بوجود آوردن ریشه های شیخی گری و بابی گری و بهائی گری، بیان نموده است و بعلاوه خصلت اصلی کتاب در نشان دادن چهره پلید استعماری انگلیس و روس و رقابت آمریکا با آنان برای بهره بری از منافع کشور ایران، چه در زمان قاجاریه و چه در زمان پهلوی، مطالب کتاب، علی القاعده نمی توانسته مورد تائید نخست وزیر وقت باشد، لذا ارائه نامه تائیدیه هویدا، تا حدی مناقشه برانگیز است. شاید توجیه انتشار نامه نخست وزیر وقت، برای امکان چاپ جلد دوم کتاب (که مربوط به دوران حکومت پهلوی ها بوده است)، تا حدی قابل تامل باشد. 
 

فهرست 

تولد و دوران تحصیلی در کودکی
اولین قیام ملی در سلطنت ناصرالدین شاه
دومین انقلاب یا قیام ملی بنام مشروطه
انتخابات دوره اول و تشکیل مجلس شورای ملی و افتتاح آن
کودتا
تعیین مسبب کودتا
سردار سپه رئیس الوزراء
سید حسن مدرس
نامه به رضاشاه پهلوی
و...