خاطرات محمدعلی فروغی به همراه یادداشت های روزانه از سال های 1293 تا 1320

خاطرات محمدعلی فروغی

نویسنده: محمدعلی فروغی
به کوشش: محمد افشین وفایی , پژمان فیروزبخش , ایرج افشار
ناشر: سخن - گنجیه پژوهشی ایرج افشار
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 1060
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار - سال انتشار: 1398 - دوره چاپ: 3

مروری بر کتاب

مصور

به همراه یادداشت های روزانه از سال های 1293 تا 1320

شاید کمتر کسی را از رجال سیاسی و فرهنگی ایران بتوان سراغ کرد که در ثبت وقایع روزانه زندگی خود به اندازه محمدعلی فروغی (1256 ـ 1321) مداومت به خرج داده باشد. فروغی از 26 سالگی به نوشتن وقایع زندگی‌اش پرداخت و با همه مشغله‌ای که در ادوار مختلف عمر خویش داشت، این کار را با جد و جهد دنبال کرد. او خود در عنفوان جوانی نوشته است که بدین یادداشت‌نویسی روی آورده تا مرآت حیاتش باشد؛ و امروز این روزنامه حیات ـ که حدوداً 18 سال از ایام زندگانی او را دربر دارد ـ برای ما یادگار فرهنگی گرانبهایی است که بخشی از تاریخ سیاسی و فرهنگی کشورمان را آینگی می‌کند.

این کتاب از سه بخش اصلی تشکیل شده است.
بخش اول که خاطرات اوست، رساله مستقلی است که فروغی احتمالاً در واپسین سال زندگی درباره خاندان، پدر و احوال خود نوشته و خصوصاً اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را در عهد ناصری به خوبی شرح داده است، اما متاسفانه مهلت نیافته تا آن را به پایان برساند.
بخش دوم یادداشت‌های روزانه اوست که از 15 سال پراکنده میان سال‌های 1293 تا 1320 که گاه به تفصیل و گاه به اجمال وقایع را روز به روز، حتی در سخت‌ترین شرایط سیاسی به رشته تحریر درآورده است.
بخش سوم که با عنوان پیوست‌ها آمده، بیشتر مشروح ملاقات‌های او با سران کشورهای دیگر، گزارشی از امور شواری جامعه ملل و چند نامه است.

همه این نوشته‌ها سالیان دراز نزد خانواده فروغی محفوظ بوده و اکنون برای نخستین‌بار منتشر می‌شود. دفاتری که یادداشت‌های فروغی از آنها استنساخ شده، به این شرح هستند: پنج تقویم، یا به اصطلاح آن زمان «وقت‌نامه» از سال‌های 1293 تا 1295، 1297 و 1298 شمسی. همۀ این تقویم‌ها در قطع جیبی کوچک‌اند با جلد مقوایی نازک و کاغذ کاهی، در شصت و چهار صفحه، که در باغ مروی مطبعۀ میرزا علی‌اصغر به طبع رسیده‌اند. یادداشت‌های این پنج تقویم تقریباً منحصر است به عایدات فروغی و وضع مالی سالیانۀ وی. یادداشت‌های تقویم سال 1297 در آذرماه قطع می‌شود و تقویم سال 1298 به کلی خالی از هر نوشته‌ای است. سبب این است که فروغی در آذر 1297 روانۀ پاریس گردیده و یادداشت‌های آن سفر را در دفاتر جداگانه‌ای به تحریر درآورده است.

دفترچه‌ای به قطع جیبی کوچک با جلد چرمی زرشکی و کاغذ شطرنجی که پنجاه و هفت صفحۀ آن شرح دخل و خرج فروغی است از آغاز سال 1301 تا پایان سال 1304 و سیزده صفحه دیگرش مطالب متفرقه است، عمدتاً شامل اسامی و آدرس دوستان وی در اروپا. مطالب بخش اول این دفترچه در پیوست چهارم کتاب آورده شده است. دفترچه‌ای به قطع پالتویی با جلد مقوایی با روکش چرم مشکی و کاغذ شطرنجی  که چهل‌وشش صفحۀ آن یادداشت‌های روزانۀ 28 اسفند 1305 تا 27 فروردین 1306 است و هشت صفحۀ پایانی آن شرح مخارج تیر و مرداد 1305، به همراه منقولاتی از سه گزارش و نامه به زبان انگلیسی دربارۀ خور موسی، بار و شط‌العرب. شرح مخارج در پیوست چهارم آمده است.

دفترچه‌ای به قطع پالتویی با جلد مقوایی و کاغذ خط‌دار معمولی که سی‌وهفت صفحۀ آن یادداشت‌های روزانه است از 30 خرداد تا 14 شهریور 1306، و بیست‌ودو صفحه‌اش ذکر مخارج سفر اروپا، که در پیوست چهارم کتاب آورده شده است. دفترچه‌ای مشابه دفتر قبل که چهل‌وهفت صفحۀ آن یادداشت‌های روزانۀ 14 مهر 1306 تا 30 فروردین 1307 است. در دیگر صفحات آن مطالب متفرقه‌ای از قبیل اسامی و آدرس اشخاص مختلف، نام بعضی کتب، ترجمۀ بعضی آرای سقراط و افلاطون و ارسطو و شرح مخارج سفر انقره نوشته شده است.

بخش آخر در پیوست چهارم کتاب آورده شده است. دفترچه‌ای به قطع پالتویی با جلد گالینگور مشکی و کاغذ شطرنجی که از پاریس خریداری شده و یادداشت‌های روزانۀ 11 اردیبهشت تا 15 آذر 1307 در هفتادوهشت صفحۀ آن نوشته شده است. سه صفحۀ پایانی این دفترچه مخارج سفر انقره است و بر ورق بدرقۀ آغازین آن اسامی بعضی کتابخانه‌های اسلامبول و انقره نوشته شده است. مخارج سفر انقره در پیوست چهارم کتاب آمده است. یک دفترچۀ سیمی به قطع جیبی کوچک با جلد چرمی سرمه‌ای و کاغذ خط‌دار معمولی که بیست‌وسه ورق مکتوب دارد و بر چهار صفحۀ آن یادداشت‌های کوتاه پراکنده‌ای از وقایع تابستان سال 1308 نوشته شده است.

از دیگر مطالب قابل توجه این دفترچه منتخب رباعیات خیام و نقل رباعیات وی از «مرصاد العباد»، «تاریخ جهانگشاه» و «مونس الاحرار محمد بن بدر جاجرمی» است. تقویم فرنگی سه ماهۀ آغازنی سال 1930 (14 دی 1308 ـ 8 فروردین 1309) به قطع جیبی کوچک که جلد آن جدا شده است. بر اوراق اول و آخر این تقویم یادداشت‌های پراکندۀ تاریخی، وضع مالیۀ فروغی در آخر سال 1308 و مخارج سفرهای وی در همین ایام نوشته شده است. مخارج سفرها در پیوست چهارم و باقی مطالب در جای خود آورده شده است. سالنامۀ رسمی مملکتی پارس، تقویم بغلی ضمیمۀ سالنامۀ 1309، با جلد چرمی قهوه‌ای در صدونودویک صفحه که در هر صفحه دو روز آورده شده و فروغی وقایع هر روز را مختصراً ذیل همان روز نوشته است. بعضی یادداشت‌ها جنبۀ یادآوری قرارهای ملاقات دارد. تقویم بغلی پاریس، ضمیمۀ سالنامۀ 1311، با جلد گالینگور سرمه‌ای در صدونودویک صفحه. فروغی وقایع روزانه را تا دی ماه ثبت نموده و باقی روزهای سال را ناننوشته رها کرده است. همانند تقویم سال 1309، بعضی از یادداشت‌های وعده‌ها و قرارهای ملاقاتی است که پیشاپیش نوشته شده تا فراموش نگردد.

تقویم بغلی پارس، ضمیمۀ سالنامۀ 1313، با جلد گالینگور سبز رنگ در صدونودویک صفحه که وقایع روزانه و قرار‌های ملاقات ذیل هر روز نوشته شده است. تقویم بغلی پارس، ضمیمۀ سالنامۀ 1314، با جلد گالینگور مشکی در صدوهشتادوهفت صفحه که وقایع هر روز به اجمال ذیل همان روز نوشته شده است. فروغی پس از استعفای ناگزیر از ریاست وزرا در آذر این سال، وقایع را گاه به گاه و بسیار کوتاه ثبت کرده است. تقویم بغلی پارس، سال 1317، با جلد گالینگور سرمه‌ای در صدونودویک صفحه که ذکر وقایع هر روز ذیل همان روز آورده شده است. بر اوراق بدرقۀ این تقویم شماره‌های تلفن ادارات و اشخاص نوشته شده است. تقویم بانک ملی ایران، سال 1318، در قطع جیبی کوچک با جلد گالینگور قرمز رنگ که در هر صفحه چهار روز آورده شده و فروغی وقایع هر روز را در جای خود نوشته است. او بر اوراق پایانی این تقویم مدلول قراردادهای بعضی از کتاب‌های خویش و عایدات و مالیات و عوارض این سال را نگاشته و اینها در پیوست چهارم کتاب آورده شده است.

تقویم 1319 خورشیدی، چاپخانۀ بانک ملی ایران، در قطع جیبی کوچک با جلد چرمی مشکی که وقایع هر روز در جای خود نوشته شده است. بر اوراق آغازی و پایانی این تقویم فروغی شمارۀ تلفن بعضی ادارات و اشخاص، معادل فارسی بعضی کلمات و عبارت انگلیسی و موعد و مبلغ اقساط قراردادهای کتب خود را نوشته است. مطلب اخیر در پیوست چهارم کتاب آورده شده است. سال‌نمای 1320 خورشیدی، چاپخانۀ بانگ ملی ایران، در قطع جیبی کوچک با جلد چرمی آبی‌رنگ که وقایع هر روز ذیل همان روز نوشته شده است. بر اوراق آغازین این تقویم هم شمارۀ تلفن بعضی ادارات و اشخاص نوشته شده است. تقویم اخیر صفحه‌شمار ندارد. آخرین این دفاتر که در حقیقت خاطرات ناتمام فروغی است و آن در آغاز این کتاب آمده است، دفتری است به قطع وزیری با جلد مقوایی ضخیم و کاغذ خط‌دار معمولی. این خاطرات را فروغی با بیان شمّه‌ای از احوال اجداد خویش، مخصوصاً آقا محمدمهدی ارباب اصفهانی، آغاز کرده و دنبالۀ مطلب را به سرگذشت پدرش کشانیده است.

او حین بازگو کردن سرگذشت پدر، جابه‌جا به شرح احول و رجال سرشناس که خود ایشان را می‌شناخته و دیده بوده، گریز زده و به‌ویژه در شناساندن اوضاع اجتماعی زمان ناصرالدین‌شاه کوشیده است. سپس به احوال شخصی خود رسیده و وقایع مهم و عبرت‌آموز ایام نوجوانی‌اش را تا زمان تأسیس روزنامۀ «تربیت» برشمرده است. افسوس که این خاطرات از روزگار نوجوانی فراتر نرفته و در صفحل شصت‌وسوم دفترچه متوقف مانده است.

فهرست

اشاره
مقدمه
سال‌شمار زندگی
فهرست تألیفات
رساله در سرگذشت خود و پدر بزرگوارم
یادداشت‌ها
پیوست‌ها:
پیوست اول: کمال‌الملک
پیوست دوم: راپرت‌ها و مشروح ملاقات‌ها و مذاکرات
پیوست سوم: نامه‌ها
پیوست چهارم: شرح مخارج
فهرست‌ها
تصاویر