حکومت‌ شیخ‌ خزغل‌ بن‌ جابر و سرکوب‌ شیخ‌ نشین‌ خوزستان‌

حکومت‌ شیخ‌ خزغل‌ بن‌ جابر و سرکوب‌ شیخ‌ نشین‌ خوزستان‌

نویسنده: ویلیام تئودور استرانک 
مترجم:  صفاء‌الدین تبرائیان
ناشر: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 468
اندازه کتاب: وزیری - سال انتشار: 1385 - دوره چاپ: 3

مروری بر کتاب 

مصور

بررسی عملکرد امپریالیسم بریتانیا در جنوب غربی ایران 1897= - 1925م، 1276 - 1304ش

در این اثر علاوه بر بررسی حکومت شیخ خزعل (بین سال‌های 1276 تا 1304 شمسی)، نقش و عملکرد دولت بریتانیا در منطقه‌ی خلیج فارس به ویژه خوزستان ارزیابی شده است. نویسنده معتقد است که برآمدن شیخ خزعل بن جابر، امیر منطقه‌ی موسوم به "عربستان" در گستره‌ی پهناور خوزستان آن روزگار، نماد افزایش اقتدار انگلیس در ایران اواخر دوران قاجاریه به شمار می‌آید.

دولت انگلیس در وضعیت زمامداران قاجار با انگیزه‌های بیش‌تر راه دخالت فزون‌تر در امور داخلی ایران را در پیش گرفت و با نادیده گرفتن استقلال سیاسی و اقتصادی کشور، تمامیت ارضی ایران را مخدوش کرد. زیرا از سوی سده‌ی نوزدهم، گستره‌ی خلیج فارس و سرزمین‌های اطراف آن به ویژه ایران، اهمیت سوق الجیشی فزون‌تری یافت و از این‌رو، امپراتوری بریتانیا سعی کرد جای پای خود را در شبه‌قاره هند، منطقه‌ی خلیج فارس و جنوب ایران مستحکم نماید.

گفتنی است شیخ خزعل آخرین فرزند حاج جابر، از اعاظم بنی‌کعب مدت 28 سال فرمانروای خوزستان بود. وقوع کودتای سوم اسفند 1299 و چرخشی که در خط مشی سیاست استعماری بریتانیا پدیدار شد، موجب سقوط حکومت شیخ‌خزعل گردید.

این کتاب پایان نامه دکترای مؤلف انگلیسی دکتر ویلیام تئودور استرانگ است و بر مبنای اسناد آرشیوی دولت بریتانیا تنظیم شده است. وی با بررسی عملکرد امپریالیسم بریتانیا در جنوب غربی ایران، به تبیین چگونگی تثبیت و زوال حکومت مقتدر 28 ساله شیخ خزعل بن جابر(1276-1304 خورشیدی) بر سراسر منطقه خوزستان بزرگ، کرانه های کارون و بخشی از خلیج فارس، با بهره مندی از حمایت های مداخله گرانه انگلیس می پردازد.

انگلیس تا کودتای رضاخان، به طور نسبی و تحت قرارداد ها و ضمانت هایی از شیخ خزعل در برابر تهاجم روس و فشارهای دولت قاجار حمایت کرد. عمده ترین دلیل حمایت انگلیس از وی اهمیت سوق الجیشی شبه قاره هند و منافع عظیم امپراتوری بریتانیا در این منطقه و ترس از ورود روسیه به مناقشه استماری هند بود، زیرا مناطق تحت حاکمیت شیخ خزعل بعنوان راه مهم ارتباطی با شبه جزیره هند، نقش حیاتی ای در تقویت و تداوم منافع انگلیس داشته است.

شیخ خزعل همچنین از حمایت نسبی شیوخ و متنفذان منطقه جنوب به دلیل ترسشان از کاهش اختیارات خود در برابر حکومت مرکزی بهره می گرفت. با کودتای 1299 رضاخان و تقویت ارتش او، حکومت های محلی و شبه خود مختار مورد هجوم دولت مرکزی قرار می گیرند و همزمان در سیاست های خارجی بریتانیا نیز چرخشی پدیدار می شود، سرانجام انگلیس به این نتیجه می رسد که در آن برهه تاریخی تثبیت حکومت قدرتمند رضاخانی در مرکز بهتر می تواند مانع طمع ورزی روسیه به هند شود، لذا انگلیسی ها با مخفی نگه داشتن این موضوع از خزعل بطور غیر علنی تداوم حمایت از شیخ خزعل را مغایر با منافع جدید بریتانیا تفسیر می کنند و این چرخش دیدگاه از طریق نامه هایی به رضاخان نیز اطلاع داده می شود تا جایی که باعث شگفتی رضاخان نیز می شود.

شیخ خزعل در نگرانی و سردرگرمی شرایط جدید سرانجام با حیله نظامی یکی از افسران ارتش رضاخانی دستگیر شده و تحت الحفظ به پایتخت منتقل می شود و تا پایان عمر در یک منزل شخصی در تهران در حبس خانگی بسر می برد.