حمله اعراب مسلمان به ایران، رخدادی سترگ و عمیقاً اثرگذار بوده است. این حادثه مهم، نظام پادشاهی موروثی کهن و جامعه طبقاتی مبتنی بر اشرافیت خاندانی ایران را برچید و فصلی نوین در تاریخ ایران گشود. روند تدریجی استیلای اعراب مسلمان بر ایران و آمیزش آنان با ایرانیان، دگرگوني عميقي در تغییر کیش آنان و ساختار اجتماعی ایران پدید آورد.

با وجود این، رفتار غیراسلامی و ظالمانه حاکمان اموی، عباسي و اشراف عرب با نومسلمانان و غیرمسلمانان ایرانی و اتخاذ سياست تبعيض عرب بر غيرعرب، موجب شد جامعه ایرانی درعین توجه به آموزه‌های اسلام و با علم به اینكه توان هماوردی نظامی با اعراب حاکم را ندارد، به‌ناچار راهبرد مقابله فکری و فرهنگی را برای غلبه بر قوم حاکم یا تعدیل سلوک غیراسلامی و انسانی آنان برگزیند. حاصل این مبارزه طولانی که به‌طور جدی و مستمر با روی‌کارآمدن امویان آغاز شده بود، بازیابي هویت قومی بود که مهم‌ترین نمود آن، در احياي زبان و ادب فارسی و نیز کسب استقلال سیاسی از قرن سوم هجری به بعد آشكار شد.

جامعه ایرانی در قرن هفتم میلادی، بار گران سه جنگ بزرگ را تحمل کرد:
1. جنگ داخلی خسرو پرویز با بهرام چوبین
2. نبرد با رومیان
3. جنگ با اعراب

نبرد خسرو پرویز با بهرام چوبین و رومیان گرچه به‌ظاهر نشان از موفقیت وی داشت، در دورنمایی وسیع‌تر به تضعیف بنیان‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعي و نظامی کشور منجر شد و این وضعیت به اعراب مسلمان امکان داد حملات خود را به ایران آغاز و پیروزیهایی برق‌آسا کسب کنند. آنان در کمتر از سه دهه خود را به نواحی شرقی رساندند و مرگ یزدگرد سوم (در سال 32 یا 33 ق.)، مهر ختامی بود بر نظام کهن پادشاهی در ایران. درواقع، اين زوال با سقوط تیسفون در سال 16 یا 17ق. و گریختن یزدگرد سوم از پایتخت خود و آواره‌شدن وی آغاز شده بود که با کشته‌شدن او به‌دست آسیابانی در خراسان، کامل شد.

ضعف بنیان‌های سیاسی، اقتصادی و اعتقادی ایران از یک سو و ساخت اجتماعی طبقاتی متصلب و به‌شدت نخبه‌گرا از سوي ديگر، سبب شد با شکست قطعی ارتش امپراتوری، امحای نظام سیاسی و نابودی یا ازصحنه به‌دررفتن طبقات برگزیده، جامعه ایرانی واقعیت‌های موجود را به‌سرعت بپذيرد و تسلیم شـود. البـته سلوک پسندیده نخستین فاتحان مسلمان که نسل صحابي تربيت‌شده عصر نبوت بودند و تحت زعامت خلیفگان راشدین عمل میکردند، در اتخاذ این راهبرد بسیار مؤثر بود.

مسلمانان تا دهه چهلم هجري قدرت خود را تا خراسان بسط دادند. با سلطه معاویه و استقرار خاندان اموی بر مسند خلافت اسلامی، ضرب‌آهنگ فتوحات نیز تندتر شد و مناطق ناگشوده فرارود (ماوراءالنهر) را سردارانی همچون قتيبه‌بن‌مسلم، نصربن‌سیار و دیگران فتح كردند. با استقرار کامل سلطه اعراب بر سرزمین‌های تحت سلطه ساسانیان، سرزمین ایران از این پس با نام بلاد شرق تحـت اداره حاکم عراق درآمد که او نیز ازجانب خود والیاني را به مناطق مختلف ایران گسیل میداشت. اینکه جامعه ایرانی طی دو قرن نخست هجری، به‌ویژه در قرن اول و نیمه نخست قرن دوم، چگونه با پدیده حضور اعراب در ایران روبه‌رو شد، مسئله مهمی است که در این کتاب درباره آن بحث خواهد شد...