حافظ دل ها ؛ نه نسخه بدل ها

حافظ دل ها

نویسنده: محمدمهدی فولادوند
ناشر: تاریخ ایران
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 253
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1391 - دوره چاپ: 1

مروری بر کتاب

نه نسخه بدل ها

کتاب «حافظ دل‌ها» حاوی پژوهش‌های فولادوند پیرامون حافظ و تفسیرهای گوناگون شعر حافظ است.

دکتر فولادوند با ژرف‌کاوی در زمانه حافظ و نیز غزلیاتش، به سنجه‌هایی در شناخت اندیشه‌های وی دست یافته و آنگاه براساس آن به دسته‌بندی آنها پرداخته است. کتاب حافظ دل‌ها نه نسخه بدل‌ها سال گذشته توسط نشر ایران به چاپ رسید. با فرزند شادروان دکتر محمدمهدی فولادوند؛ دکتر حامد فولادوند؛ نویسنده، مترجم و نیچه‌شناس درباره این کتاب به گفت‌وگو نشستیم که حاصل آن را از پی می‌خوانیم. لازم به یادآوری است که ترجمه قرآن کریم مرحوم فولادوند به زبان فارسی جزو ممتازترین ترجمه‌های 50 سال اخیر معرفی شده و جایزه‌های متعدد و 5 لوح تقدیر به‌دست آورده است.

به‌نظر می‌رسد که پژوهش مرحوم دکتر فولادوند روی خیام  که خیلی سال‌ پیش از این انجام شده و همچنین حافظ که به تازگی به چاپ رسیده، از نوع پژوهش‌های معمولی که بیشتر بر نسخه‌ها تأکید می‌کنند، نبوده است. آنگونه که از این دو پژوهش روشن می‌شود وی تلاش می‌کند تا نقبی به ذهن و جهان‌بینی این دو شاعر بزند و از آنجا به پشت ذهن فرهنگی و اجتماعی زمانه آنها.درست است؟

همینطور است. مرحوم پدرم براساس روشی که به آن اشاره کردید به سراغ نسخه‌های منسوب به خیام رفت و آنها را به ارزیابی و بررسی گذاشت. او با ترسیم جهان‌بینی فکری خیام و حافظ کوشید تا به بسترهای فرهنگی و اجتماعی زمانه آنها برسد. در واقع دکتر فولادوند به این نکته پی بردند که به غیراز آنکه بسیاری از نسخه‌های رباعیات خیام دستکاری شده است، بسیاری از رباعیاتی که به وی نسبت داده می‌شود، با اندیشه خیام فاصله دارند.

به بیان دیگر، دکتر فولادوند بر پایه اندیشه‌شناسی این دو شاعر(خیام و حافظ) به بررسی و پژوهش در سروده‌هایشان پرداخت. البته در مورد حافظ مشکلات ویژه نسخه‌شناسی آنگونه که درباره خیام هست، وجود ندارد. درهرحال پدرم همه نسخه‌های مهم حافظ را مطالعه کرده و از این گذشته شاگرد جلال‌الدین همایی نیز بود. پژوهش درباره حافظ پس از انقلاب انجام شد. از سویی دیگر؛ همانگونه که می‌دانید ایشان قرآن‌شناس برجسته‌ای نیز بود و مانند حافظ علاقه ویژه‌ای به قرآن داشت. مرحوم فولادوند در ضمن اینکه روی قرآن مطالعه می‌کرد، ذهنش بیشتر از هر وقت دیگری به سمت حافظ و ضرورت شناخت وی متمایل شد.

چکیده پژوهش شادروان فولادوند درباره حافظ این است که اگر ما می‌خواهیم حافظ اصیلی را بشناسیم و بشناسانیم، باید حافظی را مدنظر داشته باشیم که بیانگر دل همه باشد. در واقع، مضمون دل را معیار و سنجه اصلی در حافظ‌شناسی دانسته است. به بیان دیگر، اگر از نسخه‌هایی که دارای اختلاف‌های زیادی هستند، فاصله بگیریم و حافظی را که همه از مردم کوچه و بازار گرفته تا دانشمندان و نخبگان و حافظ‌شناسان، می‌شناسند معیار قرار دهیم، آن حافظ دل‌هاست. اگر بخواهم این نظرگاه را بیشتر بشکافم باید بگویم که شناخت عرصه هنر و به‌ویژه شعر تنها به دانش ادبی و نقد ادبی متکی نیست؛ بلکه نیازمند تجربه‌هایی است که از متن زندگی برخاسته است. به هر حال همه حتی مردم عادی نیز تجربه‌های متفاوتی چون عشق، ستم و... را در طول زندگی خود داشته‌اند.

بنابراین همین تجربیات به مردم عادی اجازه می‌دهد که با وجود نداشتن تسلط کافی به دانش ادبی از غزلیات حافظ لذت ببرند. البته برعکس این هم می‌تواند باشد، یعنی کسانی باشند که تنها در دانش‌های ادبی تبحر دارند؛ اما فاقد آن تجربه‌هایی باشند که در فحوای شعرهای مثلا سعدی یا حافظ نهفته است. بنابراین حافظ دل‌ها؛ یعنی حافظ همگان نه حافظ نسخه‌ها که تنها حافظ‌شناسان و ادیبان را در بر بگیرد. از این رو، مرحوم پدرم از میان چند صد غزل باقی مانده از حافظ با ارجاع به اسماء‌الله، 99غزل را بر می‌گزیند که به گمان وی می‌توانند حافظِ دِل هم متخصصان باشند هم مردم عادی.

فهرست

انگیزه نگارش کتاب
حدود اعتماد ما به نسخه‌های مادر
خصومت نقل و حکومت عقل
معیار تشخیص اصیل از دخیل و سخن پست از والا در دیوان خواجه شیراز
چرا حافظ را لسان الغیب خوانده‌اند
حافظ از تصوف عبور کرد، ولی در آن متوقف نشد
عشق محوری در دیوان خواجه شیراز
فن نگریستن یا «نظربازی»
فشرده‌ای از مطالب
بلاغت در قرآن، حافظ و سعدی
اینک شروط چهارگانه
صفحه کلید
خلاصه کتاب حافظ دل‌ها
منابع عمده کتاب
99 غزل از دیوان حافظ